Ա. Ա.
Հայաստանի կառավարութեան որոշումով, հայաստանեան դպրոցներուն մէջ Հայոց պատմութեան փոխարէն, պիտի դասաւանդուի Հայաստանի պատմութիւն նիւթը:
Ըստ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի, հանրային կեանքի կեդրոնին պէտք է զետեղել պետութիւնը: «Մենք կը գտնուինք հոլովոյթի մը մէջ, ուր կը փորձենք, ըստ էութեան, բարձրանալ դէպի պետական ընկալման աշտարակ, ուրկէ աշխարհը կ՛երեւի բոլորովին այլ կերպ: Ասիկա չափազանց կարեւոր հոլովոյթ է: Ասիկա միայն անուններու փոփոխութիւն չէ», յայտարարեց ան եւ շեշտեց,որ եթէ կ՛ուզեն, որ պետութեան ուժեղացման, կայացման եւ պետութեան յարատեւութեան ապահովման հոլովոյթներ տեղի ունենան, պէտք է այդ խնդրին լուծումը գտնել նաեւ կրթութեան մարզին մէջ:
Ըստ Փաշինեանի, Հայաստանի պատմութիւնը պետութեան գոյութեան զարգացման պատմութիւնն է` պետութեան չգոյութեան դրուագներով, իսկ Հայոց պատմութիւնը պետութեան չգոյութեան պատմութիւնն է` պետութեան գոյութեան դրուագներով:
Տեղին է նշել, որ Հայաստանի պատմագիտական շրջանակները, Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի Պատմութեան հիմնարկը, Երեւանի պետական համալսարանի պատմութեան ամպիոնը չեն ողջունած կրթութեան նախարարութեան այս նախագիծը` այն հիմնաւորմամբ, որ Հայոց պատմութիւնը Հայաստանի եւ հայերու պատմութիւնն է` իր պետականութեան պատմութեամբ:
Շատ յստակ խնդիր մը գոյութիւն ունի: Երբ Հայաստան կ՛ըսենք, ի՞նչ կը հասկնանք: Վարչակարգին յանկերգած «իրական Հայաստան»-ի սահմաննե՞րը: Եթէ այդպէս է, Իլհամ Ալիեւի սրբագրութեամբ եւ տրամաբանութեամբ անիկա 29.743 քառակուսի քիլոմեթր է, ոչ թէ 29.800 քառակուսի քիլոմեթր: Ազրպէյճանցիները մեր ինքնիշխան պետութեան սահմանները կը ճանչնան իրենց տրամաբանութեամբ, եւ հարց կը ծագի, թէ անոր դէմ դնելու գործիքակազմին մէջ Երեւանի իշխանութիւններուն կողմէ ձեռնարկուած քայլերը ի՞նչ արդիւնք պիտի տան:
Հազարաւոր տարիներու ընթացքին ունեցած ենք` պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններ, թագաւորութիւններ, կիսանկախ իշխանութիւններ, հարկատու թագաւորներ, վասալներ, մելիքութիւններ եւ այլ տեսակի իշխանութիւններ: Հիմա հարցը, որ կը յառաջանայ, հետեւեալն է: Այս բոլոր պատմութիւնները ինչո՞վ կը հիմնաւորուին: Կը խորհիմ, թէ` հայութեամբ: Հայութիւնը` ժողովուրդը, որ ապրած է տարբեր տեսակի իշխանութիւններու տակ եւ գոյատեւած ու պահպանած հայ ազգը` իր բոլոր բաղադրիչներով: Պետականութիւնը իր մէջ կ՛ընդգրկէ ազգը եւ անոր պատմութիւնը, որ սերտօրէն միաձուլուած է պետութեան պատմութեան հետ, որուն ընթացքին պետականութեան չգոյութեան դարաշրջաններուն ազգը պահած է իր ինքնութիւնը եւ համախումբ ապրելու կարողութիւններ եւ հմտութիւններ ցուցաբերած է, անկախ թէ որո՛ւ տիրապետութեան տակ գտնուած է: Պետութեան չգոյութեամբ ազգը չէ վերացած: Հայոց պատմութիւնը այս տրամաբանութեամբ ալ ընկալելու եւ չի սորվեցնելու հոլովոյթին մէջ պետութեան գաղափարը չի զիջիր եւ չի նսեմանար, ոչ ալ երկրորդական կարգի վրայ կը դրուի: Երբ անկախութիւն ունեցանք, պետութիւն կերտելու հոլովոյթը ընթացք առաւ, եւ ամէն բանէ վեր դասուեցաւ անիկա` հակառակ բազում դժուարութիւններու եւ յաճախ անյաղթահարելի թուացող մարտահրաւէրներու: Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան երկամեայ պատմութիւնը վկան է ասոր, եւ պետութիւնը, որ կերտուեցաւ, փոխանցուեցաւ յաջորդ իշխանութիւններուն: Պետութեան հիմքերը դրուած էին, եւ համայնավարները ժառանգեցին զայն:
Ազգ եւ պետութիւն միաւորման մէջ ազգի գաղափարը կը յաղթէ, որովհետեւ պետութիւնը ապրեցնողն է, անոր ամուր յենարանը: Հայոց պատմութիւնն ալ այս տրամաբանութեան արտացոլացումն է եւ այդպէս պէտք է ըլլայ: Պետութիւնը եւ ազգը փոխկապակցուած են եւ զիրար կը պահեն ու կը պահպանեն:Հայոց պատմութեան առանցքը ասիկա է, եւ այս գաղափարով ալ պէտք է առաջնորդուի հայոց պատմութեան դասագիրքերուն ներքին տրամաբանութիւնը` հայ ժողովուրդին պատմութիւնը խմբագրելու ընթացքին: Ազգը եւ պետութիւնը իրարու չեն զիջիր եւ մէկը միւսէն առաւել կարեւորութիւն չունի: Բայց յստակ է, որ պետութիւնը ապրեցնողը, զայն ոտքի պահողը ազգն է: Հայը եւ հայութիւնը: Հայ ժողովուրդը, որուն պատմութիւնն ալ կը կոչուի Հայոց պատմութիւն` պետականութեամբ եւ առանց պետականութեան:
