Պոսթըն` Հայ Մշակոյթի Անմար Փարոսը

 ՄԱԹԻԿ ԷՊԼԻՂԱԹԵԱՆ

 «Մշակոյթը` ճանապարհ յաղթանակի»: Այս  պատգամը, զոր տուած է երջանկայիշատակ, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Գարեգին Բ. կաթողիկոս, Բերիոյ թեմ տուած իր անդրանիկ այցելութեան ընթացքին, 1983-ի ապրիլին, քառասուն տարիներ ետք ակնթարթ մը արթնցաւ ուղեղիս մէջ` Պոսթընի հայկական մշակութային հաստատութիւններ  այցելութեանս առիթով:

Պարտուած եւ յուսալքուած հայու հոգեվիճակս պահ մը թթուածին ստացաւ, երբ քառօրեայ արձակուրդով Քոլոմպոսի երկրի Արեւելեան ափը հասայ:

Արեւելքի սովորութեամբ, մեր հարազատներուն  ջերմ հիւրընկալութեան զուգահեռ, փետրուարեան արտակարգ բարեխառն կլիման  յիշատակելի զբօսաշրջութեան վերածեցին այս այցը:

Ի տղայ տիոց հրապուրուած էի «Հայրենիք»-ի կողմէ հրատարակուած հատորներով, որոնցմէ առաջիններէն էր Արմէն Գարոյի «Ապրուած օրեր» յուշագրական վէպը: Այս շարքէն բազմաթիւ գեղատիպ հատորներու հանդիպած եմ Հալէպի «Քրիստափոր» գրադարանին մէջ:

Պատանութեան օրերէս  Քեսապի մեծ հօրս տան գրադարանին ապակեայ փեղկին ետեւ  քաշողական ուժ  ունէր «Հայրենիք» ամսագիրներու Հ տառի  պատկերագիր արագիլը: Այդ տարիներու հաւաքածոներուն մէջ ես կարդացած էի իմ ժառանգած անունիս` Մատթէոս Էպլիղաթեանի յուշերը:

«Հայրենիք» շաբաթաթերթի խմբագիր Զաւէն Թորիկեանին հետ վաղեմի ծանօթութիւնս վերաթարմացնելով, երբ ձայնեցի իրեն, տեսնուելու ժամադրութիւն խնդրելով, կատակելով յիշեց, որ անցեալ դարուն հանդիպած էինք Պէյրութ «Վանայ Ձայն»-ի մէջ, հարցազրոյցի մը առիթով:

Նախքան թռիչքս` Զաւէնին կողմէ  բջիջային հեռաձայնիս անդադար կը հասնէր հայկական Պոսթընի տեսարժան  հասցէները:

Միացեալ Նահանգներու մշակոյթի եւ կրթութեան մայրաքաղաքը բնօրրանը եղած է նաեւ մեր մտաւորականութեան, նախաեղեռնեան առաջին գաղթականները երկրէն հոն հասած են: «Հայրենիք»-ը արդէն հարիւր եւ քսանհինգ տարեկան է, Թիֆլիսի մէջ իր հիմնադրութենէն ինը տարիներ ետք,  ՀՅ Դաշնակցութիւնը որոշած է այստեղ օրաթերթ  հիմնել 1899-ին, ապա` համանուն գրական հանդէսը (1922-1970), որ հանդիսացաւ սփիւռքահայ մտաւորականութեան փարոսը:

Հարազատներուս` Միքայէլեաններուն հետ, Լեքսինքթըն շրջանի իրենց  բնակարանին մօտ, Արլինկթընի մէջ,  անծանօթ հասցէ մը կը փնտռենք: Մեր դէմ կը ցցուի թանգարանի մը տարողութիւնը եւ գեղեցկութիւնը ունեցող կառոյց մը, որուն ճակատին կը կարդանք ARMENIAN CULTURAL FOUNDATION:

Տնօրէնը` Արա Ղազարեանցը,  արդէն տեղեակ է մեր այցելութեան մասին:  Արեւելահայերէն  յատուկ առոգանութիւնը կը հաստատէ իր պարսկահայ ծագումը: Նախամուտքէն մայր սրահը տեսնելով` շշմած ենք բոլորս: Սա հայկական թանգարան մըն է, փռուած  գորգերը ու չորս պատերու վրայ տարածուած գրադարանը, իւղանկարները, անկիւնի պոչաւոր դաշնամուրը կը հաստատեն վայրին մշակոյթի արտակարգ կեդրոն մը ըլլալը:

Հիմնադիրը` Վահան Թոփալեան, ծնած է Տիգրանակերտ (Արեւմտեան Հայաստան), 1886-ին: Երիտասարդ տարիքին եկած է Միացեալ Նահանգներ, վարպետ դերձակ մըն է, ընթերցասէր, գիրքերու սիրահար, կանուխ տարիքէն երբ պանդոկի մը ինքնաշարժներու կառատան պաշտօնեայ էր, հոն իջեւանող հռչակաւոր գրողներու մակագրութիւնը ունեցած է իր գիրքերուն մէջ: Ապագային հանրայայտ ստեղծագործ դերձակ, Պոսթընի  կեդրոնին մէջ տեղւոյն քաղաքապետութիւնը իր գործատեղին կառավարական շէնքի կառուցման տարածքին մէջ ներառած է:

Թոփալեան, Ժոն Միրաքեանի գործակցութեամբ, կարողացած է ձեռք ձգել այժմու այս կեդրոնը, որուն բացումը կատարուած է 1965-ին:

«Միրաք» ինքնաշարժի առեւտուրի հաստատութեան սեփականատէր Միրաքեանն է, որուն ժառանգորդները ցայսօր այս հաստատութեան հովանաւորներն են:

Թոփալեան իր կեանքի վերջին տարիները ապրած է այստեղ, ընտանիք չէ կազմած, իր հաւաքածոն եւ հարստութիւնը կտակած է իր հիմնած մշակութային կեդրոնին, մահացած է 1983-ին, 97 տարեկանին:

Կեդրոնի պատասխանատու տնօրէն Արա Ղազարեանց սպառիչ բացատրութեամբ ծանօթացուց շէնքի բոլոր բաժինները:

Մշակութասէր, հայկական արժէքներու պահապան մեծահարուստ հայեր դժբախտաբար շատ չենք ունեցած մեր արդի պատմութեան մէջ, բարերարութեան իւրայատուկ տեսակ մըն է նման կառոյցներու հիմնումն ու յանձանձումը: Հայրենիքի մայր հողէն հեռու այսպիսի հաստատութիւններ են միաբանութիւններու եւ կազմակերպութիւններու կայքերը` մէկ ձեռքի մատներու վրայ համրուող` Մխիթարեան միաբանութեան զոյգ վանքերը` Վենետիկ եւ Վիեննա, Երուսաղէմ, Անթիլիաս, Պոլիս: Եզակի անուն է Գալուստ Կիւլպէնկեան, որ Լիզպոնի իր կեդրոնին կողքին, հաստատած է համանուն թանգարան մը:

Այստեղ կը հասնին հանրածանօթ դէմքերու արխիւները ու իրերը` երաժիշտ Արսէն Սայեանի, գրագէտ Յակոբ Կարապենցի: Ընդարձակ բաժին մը  յատկացուած է առաջին հայ կին դեսպան, Ճափոնի մէջ պաշտօնավարած Տիանա Աբգարի:

Արեւմտահայ գրականութեան կարկառուն դէմքերէն Եղիա Տէմիրճիպաշեանի գեղեցիկ  իւղանկարը իրեն յատուկ բաժինի մը մէջ է, կ՛իմանանք, որ Թոփալեան հմայուած էր այս գրագէտով:

Կեդրոնը ունի նաեւ բազմաթիւ հրատարակութիւններ, որոնցմէ տրամադրուեցաւ մեզի:

Համաշխարհային մշակոյթի եւ արուեստի արժէքներու պահպանման ծիրին մէջ, Պոսթընի մեր կատարած այցելութիւններու շարքին այցելեցինք վերոնշեալ հաստատութեան նման այլ շէնք մը` NAASR (The National Association for Armenian Studies and Research), «Հայկական ուսումնասիրութիւններու եւ հետազօտութիւններու ազգային կազմակերպութիւն»:

Հիմնուած է 1955-ին նպատակ ունենալով նպաստել` հայագիտութեան, կրթաթոշակներու,  ուսումնասիրութիւններու եւ հրատարակութիւններու:

Արդիական նորակառոյց շէնքը հաստատութեան կեդրոնն է, գետնայարկը կը գործէ գրախանութը, ուր առցանց ալ կարելի է այցելել, այստեղ կարելի է գտնել շուրջ 1700 անուն գիրք` հայատառ կամ օտար լեզուով:

Հաստատութեան վերի յարկերուն մէջ, գրասենեակներէն եւ գործունէութեան յատուկ սրահներէն ու սենեակներէն բացի, կը գործէ մատենադարան մը:

Բարերար Եդուարդ եւ Հելէն Մարտիկեան ամոլին անունով կը կոչուի այս հաստատութիւնը, որ կ՛օժանդակէ աշխարհասփիւռ բանասէրներուն եւ ուսումնասիրողներուն:

Անցնող տարիներուն NAASR-ը նաեւ հովանաւորած կամ համահովանաւորած  է աւելի քան քսան ազգային եւ միջազգային գիտաժողովներ:

Կիրակնօրեայ սովորութիւնս անխափան պահելով` այցելեցինք Ս. Ստեփանոս Հայ առաքելական եկեղեցին, որուն կողքին կը գործէ համանուն վարժարանը, ուր կը յաճախեն մեզ հիւրընկալող հարազատներուս երկու հոգեհատոր մանչուկները:

Իւրայատուկ արարողութեան մը ներկայ գտնուեցայ, եկեղեցւոյ նորընտիր, մեր հասկացողութեամբ, Թաղական խորհուրդը, ս. պատարագի աւարտին ներկայացաւ` իր խոստումը յայտնելով հաւատացեալներուն, եւ ստացաւ հովիւին օրհնութիւնը: Ամերիկեան սովորութեան մը ընդօրինակութիւնը, հաճելի եւ բարենպատակ թուելով հանդերձ, դիւրահաղորդ չեղաւ ամբողջութեամբ անգլերէնով ընթացող այս արարողութիւնը:

Ուոթըրթաուն աւանը Պոսթընի հայաբնակ թաղամասն  է, ուր կը գործէ նաեւ Armenian Museum of America, մուտքին հայատառ կը կարդանք` ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳՐԱԴԱՐԱՆ ԵՒ ԹԱՆԳԱՐԱՆ, կայ յիսնամեակի մը յիշատակութիւնը հաստատող պաստառ մը, որ կը յուշէ, թէ այս կեդրոնը հիմնուած է 1971-ին:

Շէնքին առաջին երկու յարկերը յատկացուած են թանգարանին, ամբողջութեամբ հայաբոյր այս ցուցասրահները ունին յատուկ բաժանումներ:

Ուշագրաւ բաժին մը տրամադրուած է` հայազգի նշանաւոր լուսանկարչութեան վարպետ Եուսուֆ Քարշի դիմանկարներուն, հանրածանօթ քաղաքական գործիչներու, դերասաններու, գիտնականներու եւ արուեստագէտներու:

Կը շրջագայինք մեզի համար երբեմն շատ ծանօթ իրերու մէջ, սակայն այս բոլորը մէկտեղուած այսքան կոկիկ եւ սրտխօսիկ, պատիւ կ՛առթէ իւրաքանչիւր հայ այցելուի` օտարներուն յուշելով մեր դարաւոր մշակոյթի մասին, այստեղ կան`  ձեռագործներ, գորգագործութիւն, ոսկերչութիւն, պղնձագործութիւն, խեցեգործութիւն, նկարչութիւն, մանրանկարչութիւն եւ հնատիպ գիրքեր, տարազներ, դրամներու հաւաքածոյ, հայ գիւղական բնակարանի մանրակերտեր, երաժշտական գործիքներ:

Հայոց ցեղասպանութեան յատուկ բաժին մը կը ներկայացնէ մեր ժողովուրդին մեծ ողբերգութիւնը:

Թանգարանի շէնքին վերի բաժինը յատկացուած է ՀՅ Դաշնակցութեան արխիւներուն, սակայն դժբախտաբար փակ էր:

Ուոթըրթաունը գաղութային մանրապատկերն է Նոր Գիւղի կամ Պուրճ Համուտի, ուր կան բազմաթիւ հայկական ուտեստեղէնի եւ պատրաստ ճաշերու վաճառատուներ,  ծխատէր քահանայի նման` ծանօթներուս հապճեպ այցելեցի:

Օդակայան ուղղուելէ առաջ խտացուած ժամանակամիջոցին Ուոթըրթաունի «Հայրենիք»-ի շէնք այցելութեամբ կ՛աւարտէր մեր արձակուրդը` որպէս ուխտաւոր արեւելեան կողմն Ամերիկայի: Այստեղ մեզի կը սպասէին վաղեմի ծանօթներ, ընդհանրապէս` Հալէպէն Պոսթըն հաստատուած ընկերուհիներ, որոնք հոս կը պաշտօնավարէին: Խմբագրատան գրասենեակներէն բացի` այստեղ կը գործեն ՀՕՄ-ի Կեդրոնական վարչութիւնը եւ կուսակցական գրասենեակներ:

Սեղմուած պահի մէջ հաճելի հանդիպումներու վառ յիշատակներով հրաժեշտ տուինք, օր մը կրկին աւելի երկար այցելելու յոյսով:

«Հայրենիք»-ի այս կեդրոնէն դուրս գալու պահուն հոգիս թռիչք առաւ դէպի սփիւռքահայութեան բնօրրանը` անկրկնելի Հալէպ, ուր քառասուն տարիներ առաջ ընթացք առաւ Արամ Մանուկեանի անուան կեդրոնի շինութիւնը, հալէպահայութեան եռուն ժամանակաշրջանին այդ շէնքը նեղ կու գար տարուած գործունէութեան:

Հայրենազուրկ սփիւռքահայերու ցաւն ու կսկիծը ամոքող այս կառոյցները բուժարաններ են հայատրոփ հայորդիներուն:

Ժընեւ