ԳԷՈՐԳ ՊԵՏԻԿԵԱՆ
Կան յոբելենական թուականներ, որոնք անկիւնադարձային ըլլալով հանդերձ, կ՛ապահովեն նաեւ տուեալ ժողովուրդին` գոյութիւնը, յարատեւութիւնը, բարգաւաճումն ու կենսունակութիւնը:
Ու մեր դարաւոր պատմութեան մէջ, այս օրերուն, այդ թուականներէն ամէնէն էականն է 1915-ը, որ արդէն մեր հաւաքական գիտակցութեան վրայ իր հաստատ ու ամուր կնիքը դրած է:
Ինչո՞ւ յանկարծ այս նախաբանը. որովհետեւ այս տարի` 2024, նաեւ Ռուբէն Զարդարեանի ծննդեան 150-ամեակն ալ է:
Սակայն ո՞վ է այս գրողը, այս մեծանուն մտաւորական, արձակագիր, գրականագէտ, քննադատ, թարգմանիչ, տաղանդաւոր մանկավարժ, խմբագիր եւ հայ լեզուի ու գրականութեան ուսուցիչը, որ իր հասուն գրիչով հայ ժողովուրդի ազատութիւնը խնկարկեց բռնատիրութեան լուծին դէմ: Մէկ խօսքով, ժողովուրդի ծոցէն ծնած զաւակ մը, իրապաշտ գրող մը, որ շատ լաւ գիտէր հայուն կեանքի բարքերը, աւանդութիւնները եւ հոգեւոր հարստութիւնները:
Եւ ահա՛ Ռուբէն Զարդարեան:
Յստակ ու մեծատառ անուն մը: Տաղանդաւոր հայ գրող, մտաւորական, հեղինակ մը: Վաղուան հայ գրականութեամբ մտահոգ խարբերդցի մտաւորականներէն մէկը, որ միշտ գրեց ջերմութեամբ, հաւատքով եւ մեր գրականութեան բերաւ ներշնչման նոր նիւթեր` հայրենի գիւղով, հայրենի հողով, գաւառով եւ մանաւանդ հայ գիւղացիով լեցուն:
Քանի մը տողերով ծանօթանանք, կամ ճանչնանք մեր գրագէտ-ուսուցիչը:
Ես զինք «ճանչցայ» տակաւին ազգային նախակրթարանի նոր շրջանաւարտ տարիքիս, երբ Պոլսէն մօրս ազգականներէն մէկը իբրեւ նուէր ինծի կը ղրկէր Զարդարեանի «Մեղրագետ»-ներէն մէկական օրինակ:
Ան ծնած է 1874 Սեւերեկ քաղաք` Տիգրանակերտ: Երկու տարեկանին ծնողներուն հետ հաստատուած է Խարբերդ: Իր տարրական կրթութիւնը ստացած է իր գիւղին մէջ, ապա աշակերտած` համանուն խարբերդցի դաստիարակ-ուսուցիչ Թլկատինցիին, Խարբերդի Ս. Յակոբայ թաղին Կեդրոնական վարժարանին մէջ: Եղած է աղքատ ընտանիքի զաւակ: Իր իսկ բացատրութեամբ, իրենց տունը` «երկու-երեք աղիւսով, քանի մը տախտակով շինուած խրճիթ»: 1892-1905 Խարբերդի մէջ եւ այլուր զբաղած է ուսուցչութեամբ` հայոց լեզու, գրականութիւն եւ ֆրանսերէն դասաւանդելով:Շրջան մը ապրած է Պուլկարիա:
Միշտ զբաղած է գրականութեամբ եւ մամուլի հրատարակութեամբ: 1908-ին, այսինքն` օսմանեան սահմանադրութեան հռչակումէն ետք, եկած է Պոլիս ու սկսած` իր իր մտաւոր աշխատանքին: Այսպէս, սկսած է հրատարակել
«Ազատամարտ»-ը, որուն խմբագիրը եղած է մինչեւ իր եղեռական մահը: 1910-ին լոյս տեսած է «Ցայգալոյս» ժողովածու երկերը, որ իր վաստակի լաւագոյն եւ ինքնատիպ արտացոլացումն հանդիսացած է, նոյն տարին լոյս ընծայած է նաեւ «Մեղրագետ» դասագիրքերու վեց շարքերը:
Հապա՞ իր գործերը: Պէտք է ըսել, թէ Ռուբէն Զարդարեանի գրիչը հարազատօրէն կ՛արտացոլացնէ հայ հողն ու անոր վրայ գործող ու ապրող հայ մարդը: Ան պատմականօրէն մեկնիչն է այս տեսակ հայուն, ոչ դասական, սովորական մեկնիչը, այլ` տեսակ մը մեկնիչ, որ ունի իւրայատուկ ոճ` տեսնելու, պարզելու եւ իւրայատուկ կերպով ներկայացնելու: Մէկը, որ մասնակից դարձած է հայ հոգիի վերածաղկման ճամբուն:
Ան այս բոլորը գրեց հոգեկան ապրումով եւ խռովայոյզ տագնապներով: Գրեց հայ մարդուն հոգեկան եւ ֆիզիքական աշխարհը փոթորկող, յոյզերն ու ապրումները, անոր հոգեբանութեան մէջ բնորոշուած, շեշտուած իր սեփական հողի սեփականութեան ուժի կապուածութեամբ:
Տառապանք, վիշտ, դառնութիւն եւ առաւել` հայ բնաշխարհ, հայկական իրականութիւն, նահապետական կեանք. ահա ասոնցմով է, որ ան կերտեց իր կերպարները:
Խոր արմատներով կապուած մնաց հայրենի լեզուի բարձր մակարդակին, մաքուր ու ճոխ, ներդաշնակ, նոյնքան բծախնդիր եւ խստապահանջ:
Մինչեւ իր եղեռական մահը հոգեկան անսահման սիրով կապուած մնաց հայրենի իր հողին եւ հայ գիւղացիին:
Իր ներդրումը մեծ է այդ օրերուն նորավէպի աննախընթաց ծաղկման:
Ռուբէն Զարդարեան արեւմտահայ գրականութեան առաջնակարգ գրողներու շարքին կը պատկանի, որ մեր գրականութեան զարգացման մէջ որոշ շրջան հիմնեց եւ անոր տուաւ պատմական նշանակութիւն:
Իրեն համար գրականութիւնը ուրիշ բան չէր, եթէ ոչ` ամէնէն հին ձեւերէն մէկը, որուն միջոցով ազգ մը երեւան կը բերէ այն ոգին, որ յատուկ է իրեն, եւ այն կեանքը, որ կը կրէ իր մէջ:
Իր բազմաշերտ եւ բեղուն գրական վաստակը անկասկածօրէն հարստացուց հայ գրականութեան եւ հայ մշակոյթի գանձարանը: Նաեւ հաստատապէս երազներ փայփայեց` իրապաշտ եւ հայրենասէր:
Ու բոլոր մեր գրական Զարթօնքի գրիչներուն նման` Ռուբէն Զարդարեանն ալ արժանի է ամէն յարգանքի, որովհետեւ ան իր գործերով մեզի բերաւ մեր հայրենի գաւառի շունչը:
Կարդացէ՛ք իր նշանաւոր գրութիւններէն` «Զարնուած որսորդը», «Գամբռը», «Լերան եղնիկը», «Մենաւոր ծառը» ու տակաւին… եւ պիտի հաստատէ՛ք:
Հաւատացէ՛ք, երբ Զարդարեան կը կարդաք, ձեր աչքին առջեւ պիտի պատկերանայ ամբողջ ժողովուրդ մը` իր գիտակցութեամբ, իր շքեղութեամբ:
Հայոց ցեղասպանութեան ընթացքին կորսնցուցինք հայ գրականութեան հսկաներէն այս մէկն ալ: Դժուար է կշռել տարողութիւնը կորուստին, նոյնպէս կարելի չէ չափել այս մարդուն նուիրումի եւ զոհաբերութեան զգացումը, որովհետեւ, բոլորին նման, իր վազքն ալ ակ ունէր` ցայտող խանդավառութիւն, յոյսի, յիշատակի ու աղօթքի:
Արդեօք մենք ալ պիտի կարենա՞նք հետեւիլ իր քայլերուն:
