ՄԵԹՐ ՊԱՐԳԵՒ ԴԱՒԻԹԵԱՆ
Իսրայէլացի պատանդներու եւ պաղեստինցի բանտարկեալներու փոխանակումը յուզումնախառն դիտեցի հեռատեսիլէն:
Մէկ կողմէ անմեղ կիներ ու մանուկներ փոխադրակառքերով կը տարուէին Կազայէն դէպի Իսրայէլ, իսկ միւս կողմէ` ազատամարտիկ պաղեստինցի աղջիկներ բանտերէն դուրս եկած` կ՛ողջագուրուէին իրենց հարազատներուն հետ:
Յուզիչ էր տեսնել մարդկութեան նենգ ուժերու զոհ դարձած մարդոց ողբերգութիւնը, եւ լացի յուզումէս:
Պատանդները զոհն էին իրենց ցեղապաշտ պետութեան մեղադրելի քաղաքականութեան պատճառով գործուած ոճիրին, իսկ բանտարկեալներն ալ ազատամարտիկներ էին, որոնք յանդգնած էին այդ պետութեան դէմ պայքարի դրօշ բարձրացուցած ըլլալու յանցանքով «ոճրագործ» դառնալ:
Ու ես, որ ամէն տեսակ կրօնական մոլեռանդութեան դէմ եմ ու կը մերժեմ ընդունիլ «Համաս»-ի եւ «Իսլամ եղբայրներ»-ու ուրիշը մերժող անհանդուրժելի քաղաքականութիւնը եւ յետամնաց կը նկատեմ անոնց նմաններուն կողմէ պարտադրուած կնոջ գլուխը գլխաշորով ծածկելու երեւոյթը, կապ մը զգացի` գլխաշորով կիներու գիրկընդխառնումը տեսնելով:
Ճնշուածներու եւ իրաւազրկեալներու ցաւին հետ ցաւ զգացի ու անոնց բանտէն դուրս գալուն ուրախութիւնը մարդկօրէն կիսեցի:
Ու մտքով մտայ երազի աշխարհին մէջ` խորհելով, թէ որքա՜ն պիտի ուզէի տեսնել Ազրպէյճանի մէջ բանտարկեալ մեր արիւնակիցներուն ազատագրումը, նոյնիսկ եթէ անիկա ըլլար «Համաս»-եան անմարդկային կոչուած բարբարոսութեամբ գործուածի արդիւնք…
Ու մտքով պեղեցի եւ յիշեցի ֆրանսացի հռչակաւոր գրող Էմիլ Զոլայի «Ժերմինալ» գիրքը, ուր ան կը խարանէ բռնութիւնը այն գործատէրերուն, որոնք հանքագործները կը շահագործէին որպէս անարժէք «անասուններ»:
Այդ գիրքին մէջ Զոլա համոզիչ ձեւով կը նկարագրէ, թէ ինչպէ՛ս մարդս կը դառնայ գազան` ի հետեւանք այն դժոխային վիճակին, որուն մէջ զինք կը դնեն ուժի եւ դրամի տէրերը:
Այդ գիրքը գրելէն (1887) առաջ, Զոլա 1884-ին այցելած էր «Անզեն» կոչուող հանքավայրը` ի մտի ունենալով փաստագրութիւն մը ընելու կարեւորութիւնը: Այդ փաստագրութեան շնորհիւ` ան գրեց «Ժերմինալ»-ը: Ինքզինք ներկայացնելով որպէս քարտուղարը ֆրանսական խորհրդարանի անդամներէն մէկուն, ան մտաւ հանքին ստորերկրեայ վայրը` իր ֆրանսացի քաղաքացիի կերպարով` ձեռքին թուղթ ու գրիչ: Օր մը, երբ Զոլա եւ իր ուղեկցորդները կը գտնուէին 150 ոտք գետնին տակ, հանքի փոսին մէջ, կը նկատէ հսկայ ձի մը, որ հոն կը գործէր: Շուրջիններուն հարց կու տայ, թէ ինչպէ՞ս այդ հսկայ ձին ներս ու դուրս կու գար գետնին տակ գտնուող այդ վայրէն: Սկիզբը հանքագործները կը կարծեն, թէ Զոլա կատակ կ՛ընէ, սակայն երբ կը տեսնեն, որ ան լուրջ է, անոնցմէ մէկը կ՛ըսէ. «Պրն. Զոլա, միթէ չե՞ս հասկնար. այդ ձին հոս մէկ անգամ ներս կը մտնէ, երբ տակաւին քուռակ է եւ կրնայ իր փոքր կազմով սեղմուիլ այն դոյլին կամ տաշտին մէջ, որ մեզ հոս կը բերէ: Այդ ձին հոս` այս խոր գետնայարկին մէջ կը մեծնայ, քանի մը տարի ետք ալ կը կուրնայ լոյսի չգոյութեան պատճառով: Ամբողջ կեանքը հոս` այս մթութեան մէջ կ՛անցընէ ածուխ փոխադրելով, մինչեւ որ այլեւս սպառին ուժերը եւ սատկի ու թաղուի այս փոսին մթութեան մէջ»:
Այս բացատրութիւն-փաստագրութիւնը Զոլա կարդացողին յայտնելով «Ժերմինալ» կոչուող իր գիրքով` կ՛ուզէ ընթերցողին ցոյց տալ, թէ այդ ձին կը խորհրդանշէ կեանքը այդ հանքագործներուն, որոնք մանուկ հասակին կ՛իջնեն երկրին յատակը` գործելու այդ հանքերուն մէջ, իրենց ամբողջ կեանքին ընթացքին կը փորեն եւ ածուխ կը հանեն, մինչեւ որ մաշին այդ ահաւոր գործին տակ ու հոն մեռնելով` թաղուին այդ փոսերուն մէջ:
Վերոյիշեալ գիրքի հակիրճ պատմականը ընելով ուզեցի հասկնալ ու հասկցնել, որ Կազայի փոսերուն մէջ բանտարկեալ, զրկեալ եւ միշտ տառապեալ ու անտէր այդ ժողովուրդին զաւակները, երբ դուրս եկան իրենց պարտադրուած փոսերէն եւ անմարդկային ապրելակերպէն, «գազան» կոչուեցան Զոլայի գիրքի հանքատէրերուն նմանող ուժ եւ դրամ ներկայացնող մարդոց կողմէ. անոնք, ԱՅՈ՛, ոճիր գործեցին, որովհետեւ «անասնացած» էին Զոլայի հանքագործներուն օրինակով:
Անոնք դժբախտածին ոճրագործներ էին:
Ու որպէս վերջաբան` կ՛ուզեմ հոս մէջբերել լիբանանցի հռչակաւոր գրող Ժըպրան Խալիլ Ժըպրանի իմաստասիրութիւն նկատուող սա նկարագրումը Մարթա պոռնիկին` իր «Կոտրուած թեւերը» կոչուող գրութեան մէջ, ուր ան կ՛ըսէ. «Դուն բորոտի պէս չես, ո՛վ Մարթա, թէեւ կեանքը քեզ դրաւ ցածոգիներու ձեռքին մէջ»:
