Հայոց Ցեղասպանութենէն Վերապրող Բժիշկ Յակոբ Ճեսուրեան

ԲԺԻՇԿ ԿԱՐՊԻՍ ՀԱՐՊՈՅԵԱՆ

Բժիշկ Յակոբ Ճեսուրեան մոնրէալաբնակ Արտեմիս եւ Վանին Ճեսուրեաններուն մեծ հօր եղբայրն էր:  Ծնած է Կեսարիա, 1884-ին: Անոր ծնողքը եղած են բարեկեցիկ եւ հանրածանօթ: Ունեցած է իրմէ մեծ եղբայր մը` Սեպուհ, եւ կրտսեր քոյր մը, որ մահացած է 1886-ին, 5-6 ամսու հասակին: Յակոբ կորսնցուցած է հայրն ու մայրը եւ մնացած է որբ:  Հակառակ որբանալուն, կրցած է աւարտել Թալասի Ամերիկեան բարձրագոյն վարժարանը, իր եղբօր` Սեպուհի նիւթական եւ բարոյական օժանդակութեամբ: Հետեւած է Այնթապի Կ. Թ. քոլեճի դասընթացքներուն եւ վկայուած է 1905-ին: Բժշկութիւն ուսանած է Պէյրութի ամերիկեան համալսարանի բժշկական դպրոցին մէջ եւ աւարտած է 1911-ին: Վերադարձած է իր ծննդավայրը եւ Սեբաստիոյ նահանգին մէջ ծառայած է իբրեւ թաղապետական բժիշկ: 1912-ին, բժիշկ Յակոբի եղբայրը` Սեպուհ ամուսնացած է  Արտեմիս անունով կեսարիացի օրիորդի մը հետ: Անոնք բախտաւորուած են մանչ զաւակով մը` Վարուժան:

1915-ին բժիշկ Ճեսուրեան զինակոչուած է օսմանեան բանակ,  շուտով ձերբակալուած է եւ բանտարկուած` շինծու ծանր ամբաստանութիւններով: Ճշդուած է անոր զինուորական ատեան ներկայանալու թուականը: Մինչ այդ, Յակոբին երէց եղբայրը` Սեպուհ, դիմած է տեղւոյն հանրածանօթ վաճառական Կիրակոս Հաճընեանին,  որպէսզի  միջամտէ ատեանի բարձրաստիճան զինուորականներուն մօտ` Յակոբին ազատ արձակման համար: Կիրակոս Հաճընեան շատ սերտ յարաբերութիւն ունեցած է այդ զինուորականներուն հետ եւ յաջողած է կաշառքով ամէն հարց լուծել: Կիրակոս իր տան մէջ ճաշկերոյթի հրաւիրած է թուրք զինուորականները եւ լաւապէս կաշառած է բոլորը, անշուշտ Սեպուհին տրամադրած գումարներով: Յակոբին դատավարութիւնը տեղի ունեցած է քանի մը օր ետք եւ ան ազատ արձակուած է: Բժիշկ Յակոբ շարունակած է զինուորական ծառայութիւնը` զինուորական զանազան հիւանդանոցներու մէջ, իբրեւ բժիշկ եւ բժշկապետ: Հետագային ան հաստատուած է Պոլիս եւ աշխատած է հոն:

Այդ օրերուն Կեսարիոյ մէջ  տրուած է տարագրութեան ահազանգը: Սկիզբ առած է անուանի հայերու, մասնաւորապէս` մտաւորականներու, բժիշկներու եւ մեծահարուստներու ձերբակալութիւնը:  Սեպուհ եւ Արտեմիս, նախատեսելով իրենց հանդէպ գործուելիք ոճիրը, իրենց երկու տարեկան զաւակը` Վարուժանը փրկելու նպատակով, յանձնած զայն բարեկամ եւ վստահելի քիւրտ ընտանիքի մը: Սպասելին պատահած է. Սեպուհ եւ Արտեմիս սպաննուած են յաջորդ օրը, Կեսարիոյ մէջ: Ուրեմն Վարուժան մնացած է որբ եւ ապրած է քիւրտ ընտանիքին մօտ` վայելելով անոր հոգատարութիւնն ու  խնամատարութիւնը:

Բժիշկ Յակոբ, գտնուելով Պոլիս, անտեղեակ էր այդ իրադարձութիւններէն: Ան կը փորձէ նամակցիլ եղբօրը` Սեպուհին հետ, սակայն ապարդիւն:

Քիւրտ ընտանիքը կ՛իմանայ, որ Վարուժանին հօրեղբայրը` բժիշկ Յակոբ կը գտնուի Պոլիս եւ  կ՛աշխատի հոն: Անոնք կը գտնեն բժիշկին հետքը եւ կը գրեն անոր` տեղեկացնելով, որ թուրքերը սպաննած են Սեպուհը եւ Արտեմիսը, եւ թէ` անոնք, նախքան իրենց սպանութիւնը, Վարուժանը իրենց յանձնած են: Բժիշկ Յակոբ շնորհակալական նամակ մը կը գրէ քիւրտ ընտանիքին եւ որոշ գումար մը կը ղրկէ` փոխան իրենց հոգատարութեան, ու կը խնդրէ Վարուժանը պահել իրենց մօտ: Ան կը խոստանայ ամսական դրութեամբ որոշ գումարով մը գոհացնել զիրենք: Քանի մը ամիս ետք, քիւրտ ընտանիքը դարձեալ կը նամակցի բժիշկ Յակոբին հետ եւ աւելի մեծ գումար կը պահանջէ: Բժիշկ Յակոբ սիրով կը փոխանցէ պահանջուած գումարը:

Բժիշկ Յակոբ կը տեղեկանայ, որ Վարուժանին մօրաքոյրը` Նոյեմզար հանըմը, կեսարացի գաղթականներուն հետ հասած է Դամասկոս, հաստատուած է հոն ու ամուսնացած է հայ երիտասարդի մը հետ: Ան կը գտնէ Նոյեմզարին հետքը եւ կը նամակցի անոր հետ, կ՛իմացնէ, որ Վարուժանը քիւրտերուն քովէն որոշ կարգադրութեամբ պիտի ղրկուի Դամասկոս: Ուստի կը խնդրէ, որ Վարուժանը պահէ իր քով եւ կը վստահեցնէ, որ ինք մօտ ապագային պիտի հասնի Դամասկոս ու ստանձնէ Վարուժանը: Նոյեմզար սիրով կ՛ընդունի Յակոբին առաջարկը:

Վարուժան քիւրտ ընտանիքին մօտ կը մնայ մինչեւ 1918-ի վերջերը: Բժիշկ Յակոբ կը տեղեկանայ, որ Կեսարիա բնակող հայ ընտանիք մը Դամասկոս պիտի փոխադրուի: Ուստի ան կը նամակցի այս ընտանիքին հետ եւ կը համաձայնի, որ անոնք Վարուժանը քիւրտ ընտանիքէն ստանձնեն եւ իրենց հետ տանին Դամասկոս ու յանձնեն Նոյեմզարին: Ան այս կարգադրութեան մասին կը գրէ նաեւ քիւրտ ընտանիքին` ղրկելով նիւթական մեծ նուէր մը:  Այսպիսով, Վարուժան կը հասնի Դամասկոս, 5 տարեկան հասակին: Վարուժան կը վայելէ Նոյեմզարին եւ անոր ամուսինին  հոգատարութիւնը: Յակոբ ամէն ամիս որոշ գումար մը կը ղրկէ Նոյեմզարին`առ ի վարձատրութիւն: Վարուժան կը մեծնայ Նոյեմզարի մօտ եւ զայն կը ճանչայ իբրեւ մայր եւ ոչ թէ մօրաքոյր:

Վարուժան Դամասկոսի մէջ  կը յաճախէ հայկական դպրոց: Օր մը, դպրոցին մէջ, զբօսանքի պահուն, Վարուժանին ընկերները կը սկսին ապակեայ գնդիկներով խաղալ: Վարուժան, գնդիկ չունենալով,  չի մասնակցիր խաղին: Ուստի բոլորը կ՛որոշեն, որ իւրաքանչիւր աշակերտ յաջորդ օր երկու գնդիկ բերէ, որպէսզի բոլորը միասին կարենան խաղալ:  Վարուժան տուն կ՛երթայ եւ մօրը` Նոյեմզարին կը պատմէ ընկերներուն որոշումը, այսինքն կը պահանջէ երկու գնդիկ ունենալ: Նոյեմզար չի գոհացներ Վարուժանին պահանջը եւ  անարգական խօսքեր կ՛արտայայտէ: Վարուժան հոգեպէս կ՛ընկճուի, եւ երբ յաջորդ օրը դպրոց կ՛երթայ առանց գնդիկի, ընկերները կը մերժեն զինք մասնակից դարձնել խաղին: Անոնք  միաժամանակ կ՛իմացնեն Վարուժանին, որ Նոյեմզար իր մայրը չէ, այլ` մօրաքոյրը: Վարուժան վազելով  տուն կը վերադառնայ եւ զայրացած` կը վիճաբանի Նոյեմզարին հետ եւ կը յայտնէ, որ ինք գիտէ իրականութիւնը ու կ՛ըսէ. «Դուն մայրս չես, այլ մօրաքոյրս»: Նոյեմզար ջղայնացած կը հարուածէ Վարուժանը եւ կը վիրաւորէ անոր ճակատը: Հոս կը սկսին Վարուժանին դժուարութիւնները այդ տան մէջ:  Դամասկոս գտնուող կեսարացիներ տեղեակ կ՛ըլլան Վարուժանին հարցերուն: Անոնք կը գրեն բժիշկ Յակոբին եւ կ՛իմացնեն Վարուժանին դժուար պայմանները: Այս լուրը ստանալէ ետք, բժիշկ Յակոբ կ՛որոշէ անմիջապէս եւ վերջնականապէս ձգել Պոլիսը, երթալ Դամասկոս եւ ստանձնել Վարուժանը տիկին Նոյեմզարէն:

Մինչ այդ, բժիշկ Յակոբ Պոլսոյ մէջ կ՛ամուսնանայ եոզկաթցի Արաքսի Ղազարեանի հետ: Ամուսնութենէ առաջ, բժիշկ Յակոբ կ՛իմացնէ օրիորդ Արաքսիին, որ իր եղբօրը զաւակը` Վարուժանը որբ մնացած է եւ ինք ստանձնած է անոր հոգատարութիւնը,  ինչպէս նաեւ իրենց ամուսնութենէն ետք Վարուժանը պիտի ապրի իրենց ապագայ տան մէջ` իբրեւ զաւակ: Արաքսի  սիրայօժար կ՛ընդունի պայմանը, եւ կը կատարուի անոնց պսակադրութիւնը: Անոնց ամուսնութենէն քանի մը ամիս ետք, Արաքսիին ծնողքը, որ կ՛ապրէր Եոզկաթ, կը հաստատուի Հալէպ, ապա կը մեկնի Դամասկոս եւ բժիշկ Յակոբին յանձնարարութեամբ, Վարուժանը կը բերեն իրենց մօտ` Հալէպ:

Բժիշկ Յակոբ եւ Արաքսի 1925-ին կը ձգեն Պոլիսը եւ կը փոխադրուին Հալէպ: Անոնք կը ստանձնեն Վարուժանը Արաքսիին ծնողքէն: Վարուժան հօրեղբօրը հետ կ՛ապրի 1925-էն մինչեւ 1942, իբրեւ անոր մէկ զաւակը: Վարուժան մինչեւ իր երիտասարդ տարիքը բժիշկ Յակոբը կը ճանչնայ իբրեւ իր հայրը:

Բժիշկ Ճեսուրեան իր դարմանատունը կը հաստատէ Հալէպի Խանտէք թաղամասին մէջ եւ կը դառնայ սիրուած ու հանրածանօթ բժիշկ:

Բժիշկ Ճեսուրեան մեծ կարեւորութիւն կ՛ընծայէ հայ ժողովուրդի առողջապահական դաստիարակութեան եւ մասնաւորաբար` իգական սեռի: Եղած է յարգալից եւ ազնուական հայ բժիշկ մը: Եղած է շատ լուրջ, խոհեմ, ազնիւ, սակաւախօս, ազգասէր եւ ծառայասէր: Ան տարիներ շարունակ անվճար դարմանած է իրեն դիմող` նիւթապէս դժուար վիճակի մէջ եղող հայ հիւանդները:  Ամէն երեքշաբթի օրերը, բոլոր հիւանդները ընդունած է եւ դարմանած` անվճար, մինչեւ իր մահը:

Բժիշկ Յակոբ եւ տիկին Արաքսի կը բախտաւորուին երկու մանչ զաւակներով`  Նուպար եւ Սեպուհ, որոնք Վարուժանին հետ կը յաճախեն Հալէպի ազգային Հայկազեան վարժարանը, ապա ֆրանսական  Թէր Սենթ քոլեճը: Վարուժան կը մեծնայ իբրեւ եղբայր անոնց հետ, եւ երեքը միասին երիտասարդ տարիքին կը նետուին առեւտրական ասպարէզ: Վարուժան հետագային ասպարէզ կ՛ընտրէ նկարչութիւնը եւ կը դառնայ հանրածանօթ նկարիչ Հալէպի մէջ:

Վարուժան Հալէպի մէջ կ՛ամուսնանայ օրիորդ Անի Խաչատուրեանի հետ, 1942-ին: Անոնք կը բախտաւորուին երկու աղջիկ զաւակներով` Արտեմիս եւ Վանին: Վարուժան 1965-ին ընտանեօք Քանատա կը փոխադրուի եւ կը հաստատուի Մոնրէալ:

Բժիշկ Ճեսուրեան եղած է Հալէպի ազգ. վարժարաններէն մէկուն հոգաբարձու եւ Գաւառական ժողովի ատենապետ, ինչպէս նաեւ Հալէպի Ազգային առաջնորդարանի դատաստանական խորհուրդի անդամ: Մահացած է Հալէպ, 1958-ին:

Բժիշկ Յակոբ Ճեսուրեանի մահէն ետք, տիկին Արաքսի շրջան մը կ՛ապրի իր զաւկին` Սեպուհին հետ, իսկ Սեպուհի ամուսնութենէն ետք, կ՛ապրի առանձին` Հալէպի Ազիզիէ թաղամասին մէջ:

Նուպար կը ձգէ Հալէպ քաղաքը եւ կը հաստատուի Նիւ Ճըրզի, 1956-ին, Սեպուհ եւս կը հաստատուի Նիւ Ճըրզի, 1965-ին:

Տիկին Արաքսի Ամերիկա կը գաղթէ Սեպուհի գաղթելէն երկու տարի ետք եւ կ՛ապրի Նիւ Ճըրզի: Ան յաճախ կ՛այցելէ Մոնրէալ եւ կը մնայ Վարուժան Ճեսուրեանի մօտ: Տիկին Արաքսի Մոնրէալ այցելութեան մը ընթացքին կը հիւանդանայ եւ կը մահանայ: Անոր թաղումը կը կատարուի Նիւ Ճըրզի:

Վարուժանին հայրը` Սեպուհ Ճեսուրեան, Կեսարիոյ մէջ ունեցած է գեղեցիկ արծաթեայ սաւաթապատ մտրակ մը: Ահաւասիկ այդ մտրակը եւ անոր մանրամասնութիւնները.

Այս մտրակը անյայտ պայմաններով մնացած է կեսարացի բժիշկ Բեմբէեանի մօտ: Հայոց ցեղասպանութենէն ետք, բժիշկ Բէմբէեան հաստատուած է Ամերիկա, հետը տանելով այդ գեղեցիկ մտրակը: Ան երկար տարիներ գուրգուրանքով  պահած է մտրակը եւ ուզած է զայն հասցնել Սեպուհ Ճեսուրեանի ժառանգորդներուն: Իմանալէ ետք, որ տիկին Արաքսի Ճեսուրեան հաստատուած է Նիւ Ճըրզի, մտրակը ուղարկած է անոր: Տիկին Արաքսին, Մոնրէալ այցելութեան ընթացքին, մտրակը յանձնած է Վարուժան Ճեսուրեանին, այսինքն` մտրակին իրաւատիրոջ: Ներկայիս մտրակը կը գտնուի Վարուժանին դստեր` Արտեմիս Մկրտիչեանի մօտ Մոնրէալ:

Մոնրէալ,  5 մայիս 2018

Աղբիւրներ

1. Գապասագգալեան, Վանին, անձնական տեղեկութիւններ, Մոնրէալ, 15 օգոստոս 2018:
2. Մկրտիչեան Արտեմիս, անձնական տեղեկութիւններ, Մոնրէալ, 15 օգոստոս 2018:
3. Մկրտիչեան Արի, բժիշկ, անձնական տեղեկութիւններ, Մոնրէալ, 25 օգոստոս 2018: