ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան հիմնադրամի միջոցներով Երեւանի մէջ 2022-ին լոյս տեսաւ Գառնիկ Կ. Պօտուռեանի «Տարագրի յուշեր 1915-1917» հատորը, բաղկացած` 528 էջերէ: Խմբագիր` Միհրան Ա. Մինասեան: Յուշագրութեան կցուած են ծանօթագրութիւններ:
Պօտուռեան ընդարձակ կերպով կը նկարագրէ իր ծննդավայր Պարտիզակը, լայն տեղեկութիւններ փոխանցելով անոր տեղագրութեան, բնակչութեան, արհեստներուն եւ կրթական ու մշակութային կեանքի մասին:
Պարտիզակ կը գտնուի Նիկոմիդիա քաղաքին մօտ, Իզմիտի ծոցէն հարաւ, լեռներու ստորոտը եւ պարտէզներով ու այգիներով շրջապատուած է:
Պարտիզակ զուտ հայաբնակ էր եւ ունէր շուրջ տասը հազար բնակիչ: Կը զբաղէին հողագործութեամբ, ածխագործութեամբ, տախտակաշինութեամբ, մազմանութեամբ, պայտագործութեամբ, ներկարարութեամբ եւ սակառաշինութեամբ:
Պարտիզակի մէջ կը գործէին Սուրբ Յակոբ եկեղեցին եւ Ազգային Ներսէս Շուշանեան երկսեռ վարժարանը, կաթողիկէ եկեղեցին, վանքը, դպրոցը եւ մայրապետանոցը, բողոքական եկեղեցին եւ Ամերիկեան բարձրագոյն վարժարանը:
Օսմանեան կառավարութիւնը 1914-ի ամրան զօրակոչ յայտարարեց, որմէ ետք ամէն երիտասարդ պարտաւորուեցաւ արձանագրուելու եւ զինուորական փաստաթուղթ ընդունելու:
Պարտիզակի մէջ հայերու ձերբակալութիւնները սկսան 1915-ի ապրիլին, Պոլիսէն քանի մը օր ետք: Ձերբակալուածներուն մէջ էր Գառնիկ Պօտուռեան:
Ձերբակալուածները կառքերով ճամբայ կը հանուին դէպի Իզմիտ, Ատաբազար, Աֆիոն Գարահիսար, Ագշեհիր, Գոնիա, Գարաման եւ Սուլթանիէ:
Սուլթանիէի մէջ պարտիզակցի տարագիրները կը հանդիպին զէյթունցի տարագիրներուն: Պօտուռեան կը գրէ. «Խե՜ղճ ժողովուրդ, ինչե՜ր կը պատմէր իր քաշածներուն մասին, ինչե՜ր թողած էր իր ետեւ, սարի զաւակը, լերան որդին, երբեմնի քաջը: Իր շուրջը ահ ու սարսափ սփռող ուլնեցին կը սողար հիմակ:… Ի՜նչ եղկելի է երէկ քաջ ըլլալ, զէնք ունենալ ու այսօր` անարգ առարկայի մը նման ընդոտնուիլ»:
Տարագիրները Սուլթանիէէն կառքերով ճամբայ հանուեցան դէպի Էրէյլի, Պոզանթի եւ Տաւրոսեան լեռներ ու Չուգուր օվան կտրելով հասան Տարսոնի մօտակայքը, Կիւլէկ, ուր վրաններու տակ տեղաւորուեցան: Հոն հասան նաեւ Պրուսայի, Պիլեճիկի եւ Իզմիտի գիւղերու տարագիրները:
Տարգիրներուն մէջ գտնուող Գարեգին վարդապետ պատրիարքարանէն ստացած քանի մը հարիւր ոսկին սկսաւ կարօտեալներուն բաժնել:
Պոլիսէն դէպի Միջագետք աքսորուող Զաւէն պատրիարքէն նամակ կը հասնի Գարեգին վարդապետին, ուր կ՛ըսուէր.
«Աստուած զմեզ մոռցած է: Այս տառապանքները իր գթութեան դռները չեն կրնար կոր շարժել: Գիտեմ որ մահերը հազարներով կը համրուին, ձեր կողմերէն աւելի` ներքին գաւառներուն մէջ: … Կառավարութեան նորէն դիմում պիտի ընենք ճամբաներու ապահովութեան համար»:
Տարագիրները 1915 նոյեմբերին Կիւլէկէն ճամբայ հանուեցան եւ շոգեկառքերով Օսմանիէ տարուեցան:
Պօտուռեան կ՛ըսէ, որ Անատոլուի հայ ժողովուրդին ճշմարիտ տառապանքը Օսմանիէէն կը սկսի: Օսմանիէ հազարաւոր հայերու գերեզման եղաւ:
Գառնիկ Պօտուռեան Գարեգին վարդապետին տուած 10-15 ոսկին ընկերակիցի մը հետ կը տանի Օսմանիէի մօտակայ Մամուրէի հայ տարագիրներուն բաժնելու: Ան կը գրէ.
«Մարդկային կերպարանք չենք տեսներ անոնց վրայ, Աստուծոյ պատկերը շատոնց եղծուած է – կմախացած են, … կը սոսկաս երեսնին նայելու: Որքա՜ն ահռելի է անօթիներէ պաշարուիլը եւ որքա՜ն աւելի ահռելի է անօթի մեռնիլը»:
Տարագիրները Օսմանիէէն կառքերով ճամբայ հանուեցան դէպի Իսլահիէ: Պօտուռեան կ՛ըսէ. «Իսլահիէի մէջ հաւաքուած վտարեալ հայերուն վիճակը աւելի անտանելի է, …. Կիսամեռ գաղթական հայերը հալածել, կողոպտել, ծեծել, սպաննել, շատ սովորական բաներ էին»:
Պօտուռեան եւ անոր ընկերակից տարագիրներ Իսլահիէէն շոգեկառքով Հալէպ փոխադրուեցան, ուր մեծաթիւ տարագիրներ հասած էին:
Պօտուռեան կ՛ըսէ. «Թիֆիւսը հսկայ աւեր կը գործէր: Ամէն օր հարիւրներով կը թաղուէին: Առաջնորդարանի փողոցը կարելի չէր մտնել առանց քանի մը հարիւր դիակներու վրայ կոխելու, իսկ անօթիները եւ մահամերձները հազարներով էին»:
Պօտուռեան 1916 հոկտեմբերին հասած է Երուսաղէմ, ուրկէ անցած է Գահիրէ եւ ժանտախտէ վարակուելով մահացած է 1918-ին:
