Պիոս Թ.՝ «Անարատ Յղութեան» Եւ «Պապական Անսխալականութեան» Վարդապետական Դոգմաները Եւ Հայ Եկեղեցին

ԴՈԿՏ. ԱԲԷԼ ՔՀՆՅ. ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ

 «Բուսաւ յԱննայէ մորենին Մարիամ, յոր վառեցաւ հուրն Աստուածային.
Զոր ետես Մովսէս զօրինակ Կուսին ի Սինա լցեալ լուսովն անմատոյց
Փառս տացուք Տուողին մեզ զօրհնեալն ի կանայս:
Գառինքն օրինականքն Յովակիմ եւ Աննա՝ ետուն մեզ զգեղմն ընդունիչ զցօղն երկնային.
Յորմէ հոսեաց անձրեւն կենաց եւ բղխեաց աշխարհի աղբիւրն իմաստից.
Փառս տացուք Տուողին մեզ զօրհնեալն ի կանայս»:
(Շարական Ծննդեան Ս. Աստուածածնի)

Հայ եկեղեցւոյ շարականնե­րուն հոգեշունչ քնարը Մարիամ Աս­տուա­ծամօր ս. ծննդեան տօ­նին ձօնուած ԳԿ «Երգեցէ՛ք, որ­դիք Սիովնի» օրհ­նութեան շարա­կա­­նին մէջ կը փա­ռա­բանէ նաեւ անոր ծնողքը՝ Յովա­կիմն ու Ան­նան։ Ինչ­պէս առաքելա­կան քոյր եկեղեցի­ները, նաեւ մեր մայր եւ սուրբ եկե­ղեցին չէ զլացած քրիս­տոնէու­թեան յառաջացման այս ծերունա­զարդ ներկայացուցիչ­նե­րուն յիշա­տակը իւղաբեր կա­նանց հետ միասին նշելու իր տա­րեկան տօ­­նացոյցին մէջ՝ ձօնելով անոնց ա­ռանձին կանոն մը, ո­րուն գեղեց­կա­հիւս յօրինումը կը վերագրուի ԺԳ. դարու կիլիկ­եան ժամանա­կաշրջանի մեր ար­դիւ­նա­կան կա­թո­ղիկոսներէն Յակոբ Ա. Կլայե­ցիին (1206­­­–1286)։

Համաձայն «Յայսմաւուրք»-ի ա­ւանդած տեղեկութիւններուն, Աննա կը սերէր քահանա­յական տոհմէ եւ թեւա­կո­խած էր յառաջացեալ տա­րիք մը, ուստի ամբողջապէս ան­ծին եւ ամուլ էր, բայց Աստուծոյ նախա­խնամութեամբ կը յղանայ ու կը ծնանի դուստր մը, որ պիտի դառ­նար մեր Տիրոջ եւ Փրկչին՝ Յիսուս Քրիստոսի մայրը՝ անարատ կոյս Մարիամ Աս­տուա­ծածինը, քրիս­տո­նէութեան առա­ջին եւ մեծագոյն սրբուհին ու բարեխօսը։

Վերոգրեալ կանոնը իր վեհաշունչ տողերով որքան ալ մեծ սրբութիւն մը կը յատ­կացնէ Մարիամ Աստուածամօր ծնողաց՝ Յովակիմին ու Աննային, այնուամենայնիւ, ա­նոր շա­րականագիր հեղինակը կը մնայ երկիւղած գերահրաշ խորհուրդին հանդէպ՝ քաջ գի­տակ­ցելով աստուա­ծային անիմանալի խորհուրդին նկատմամբ իր մարդկային կարողու­թիւններու նիւթեղէն սահմանափակութեան։ Աստուածայինը իրեն համար «խոր­­հուրդ խորին» մըն է՝ գերազանցապէս անքննելի ու անիմանալի, որուն ծալքերը զննելու փորձը պարզապէս աններելի փորձութիւն մըն է, իսկ զայն մարդկային տրա­մա­բանու­թեան օրէնքներուն ենթարկելը՝ ծանրակշիռ մեղք։ Հետեւաբար, թէկուզ՝ սիրոյ իր բուռն պոռթկումներուն եւ հաւատքի բարձրագոյն թռիչքին մէջ, ան կը մնայ երկիւ­ղա­ծօրէն վե­րապահ՝ թողելով, որ խորհուրդը մնայ աստուածային իր անհասանելի բարձ­րու­թեան, իսկ ինք՝ մտազնին դատողութիւններով զայն չառարկայացնելու զգու­շաւո­րութեան մէջ։

Սակայն այսպէս չեղաւ մօտեցումը Հռովմէական կաթողիկէ եկեղեցւոյ վարդա­պետ­նե­րուն։ Միջնադարեան Եւրոպայի մէջ զարգացած սխոլաստիկ (դպրոցական) աս­տուա­ծաբանութիւնը որդեգրեց բոլորովին ուրիշ ընթացք մը, նաեւ հաւատքին վերա­բեր­եալ հարցերը իմաստասիրութեան եւ լոկ վերացական դատողութիւններու մեթոտ­ներով հի­մնաւորել կարենալու համար։

 «Անարատ յղութեան» դոգման

Թիւրիմացութիւններ կանխելու համար հարկ է կանխաւ յստակացնել, որ «Անա­րատ յղու­թեան» դոգման ոչ մէկ կապ ունի Ս. Հոգիէն Յիսուսի բեղմնաւորման խոր­հուր­­դին հետ: «Անարատ յղութիւն»-ը կը վերաբերի Մարիամի մօր՝ սրբուհի Աննային։ Այն, թէ ան ինչպէ՞ս յղացաւ՝ առանց ադամական մեղքը փոխանցելու Ս. Կոյս Մարիա­մին։

Տակաւին միջնադարուն որոշ աստուածաբաններ կ’արծարծէին վերոնշեալ հարցը, թէ Յիսուս ինչպէ՞ս կրնար ծնած ըլլալ՝ առանց ադամական մեղքի, երբ իր մայրը՝ Մա­րիամ, սովո­րական կին մըն էր, ուստի, բնականաբար, ենթակայ՝ ադամական մեղքին։ Բայց ժո­ղո­վրդային ջերմեռանդութեան մէջ առկայ հարցը շատ յստակ էր. Ս. Կոյս Մա­րիամէն մարմնացած Բանն Աստուած չէր կրնար ծնած ըլլալ ադամական մեղքով ծան­րաբեռն­ուած մօրմէ մը։

Ժառանգական մեղքի վարդապետութիւնը

Սակայն նախ հարց պէտք է տալ, թէ ի՞նչ է ադամական կամ ժառանգական մեղքը։ Գա­ղափարը յառաջացած է Հին Կտակարանի արարչագործութեան պատմութենէն։ Աս­­տուածաշունչի Գ. գլուխի 14‒19 համարները կը պատմեն, թէ ինչպէ՛ս մեր նախա­հայրն ու նախամայրը՝ Ադամն ու Եւան, չարութեան օձէն խաբուելով, խախտեցին Աս­տուծոյ պատուիրանը՝ ուտելով գի­տութեան ծառին արգիլուած պտուղը, որուն պատ­ճառով վտարուեցան դրախտէն։ Այս­պէս, Ադա­մի ու Եւայի գործած պատուի­րանա­զան­ցութիւնը կ’ընկալուի իբրեւ նախնա­կան մեղք մը, որ կը դառնայ գլխաւոր պատճառը արարածը իր Արարիչէն՝ մարդը Աս­տուծմէ բաժ­նելով հեռացնելու եւ զայն ընկղմելու մե­ղանչականու­թեան մէջ։ Դրախ­տային անմեղ­սունակ վիճակին կորուստը ներկայացնող աստուածա­շնչական այս պատ­մութիւնը, մասնաւորաբար՝ Ե. դարէն սկսեալ, եկեղեց­ւոյ հայրերուն կողմէ կը մեկնա­բանուի իբրեւ մեղք մը, որ ժամանակի առումով նախ­նա­կան է եւ ունի մարդկային ծի­ներուն հետ ան­դառնալիօրէն ժառանգական բնոյթ։ Այ­սինքն Ադամէն ու Եւայէն ետք մարդկային իւրա­քանչիւր ծնունդ ինքնաբերաբար կը ժա­ռանգէ իր նախա­հարերուն գոր­ծած երբեմնի մեղ­քը, արդարեւ, փաստ մը, որ կը բա­ցատրէ բոլոր մարդոց մէջ ժառանգա­բար խարսխուած հակումը դէպի չարն ու չա­րա­գործութիւնը։ Առ այս, սաղմոսն ալ կու գայ յայտարարելու, թէ «Անօրէնութեամբ յղա­ցաւ, եւ ի մեղս ծնաւ զիս մայր իմ – Անօրէ­նութեամբ յղացաւ, եւ մայրս զիս մեղքերու մէջ ծնաւ» (Սղ. Ծ, 7)։

Ուրեմն աստուածաբանական հիմնախնդիրը այն էր, որ եթէ իւրաքանչիւր մարդ, տակաւին ծնունդէն առաջ, արդէն իր սաղմնաւորմամբ մեղաւոր է, ապա ինչպէ՞ս կա­րե­լի է հիմ­նաւորել մեղաւոր մօրմէ ծնած զաւկին կատարեալ անմեղութիւնը։

Արդարեւ, աստուածաբանական այս թնճուկը ստոյգ կարելի էր փարատել՝ նկատի ունենալով այն հաստատ համոզումը, որ Ս. Կոյս Մարիամ Աստուածամայ­րը ոչ թէ իր նշանածին՝ Յովսէփի սերմով յղացաւ Յիսուսը, այլ՝ Ս. Հոգւոյն ուղղակի եւ անմիջական ներգործութեամբ։ Արդ, քանի որ Յովսէփի սերմը Աստուա­ծամօր յղութեան մէջ որեւէ ազդեցութիւն չէ ունեցած, այլ միանշանակ՝ Ս. Հոգւոյն ներգործութիւնը, ապա Հոգին Աստուած չի կրնար ենթակայ ըլլալ ադամական մեղքին, ուստի եւ Յիսուսի ծնունդը կա­տարելապէս ազատ էր մեր նախահայրերուն մեղքը ակա­մայ ժառանգելու դատա­պար­տութենէն։

Սակայն որքանո՞վ կարելի էր իսկապէս այդքան վստահ ըլլալ։ Թերեւս ադամական մեղքէն մաս մը ծննդաբերութեան ժամանակ մօրմէն ժառանգաբար անցած ըլլար զաւ­կին։ Արդեօ՞ք կարելի էր այս մասին ձեռք բերել կատարեալ ստուգութիւն մը։ Բոլոր պա­րագաներուն, միջին դարերու ջերմեռանդութիւնը կը հաստատէր այն մտածումը, որ Ս. Կոյս Մարիամ նմանապէս ծնած պէտք էր ըլլար առանց ադամական մեղքի։ Սոյնը պիտի նշանակէ, որ իր մայրը՝ սրբուհի Աննան, անարատ յղութիւն մը ունեցած ըլլալու է իր Մա­րիամ դուստրը ադամական մեղքէն կատարելապէս ազատ ծննդաբերել կարենալու համար։

Թէպէտ այս հաւատալիքը կ’արծարծուէր միջին դարերու Կաթողիկէ եկեղեցւոյ մեծ աստուածաբաններու շրջանակին մէջ, սակայն եւ այնպէս անոնք սոյնը կը դիտար­կէին ընդամէնը իբրեւ նոր կարծիք մը (opinio nova), որ զուրկ էր աստուածաշնչական եւ աս­տուածաբա­նական հիմքէ։

Ս. Թովմաս Ակուինացի (†1274), որ Կաթողիկէ եկեղեցւոյ տիեզերական վարդա­պետ­­ներէն մին է, Յիսուսի ադամական մեղքէն ազատ ըլլալու ճշմարտութիւնը կը հիմ­նաւորէ Անոր աստուածային ծնունդով։ Երբ Գաբրիէլ հրեշտակապետին ողջոյնը Ս. Հոգ­ւոյն ներգործութեամբ Ս. Կոյս Մարիամին արգանդը սաղմնաւորեց Յիսուսով զԱյն ամբող­ջապէս ազատ կացուցանեց մարդկային մարմնական ժառանգաւորութեամբ ստա­ցուող որեւէ մեղքէ։ Սակայն անդրադառնալով Աստուածամօր՝ աստուածաբան մեծ վարդապետին համար յստակ ու մեկին է, որ Մարիամ անպայման ենթակայ էր ա­դամական մեղքին։ Այլապէս «Եթէ Մարիամի յղութիւնը իրականացած ըլլար առանց ադամական մեղքի, ապա ան Քրիստոսով փրկուելու կարիքը չունէր։ Իսկ այդ պարա­գային Քրիստոս չէր կրնար ըլլալ համայն մարդկութեան փրկիչը»։

Հակառակ այն փաստին, որ կաթողիկէ աստուածաբաններ ընթացք չէին տար Ս. Կոյսին անմեղ ծնունդ ըլլալուն, մանաւանդ իր մօր՝ սրբուհի Աննայի արգանդին մէջ անարա­տաբար սաղմնաւորուած ըլլալու գաղափարին, միեւնոյնն է, այս «բարեպաշտ կարծիքը» միջին դարերէն հասնելով մինչեւ ԺԹ. դար՝ հետզհետէ ամուր նստուածք ու­նեցած էր Կա­թողիկէ եկեղեցւոյ հաւատացեալներու ջերմեռանդ զգացումներուն մէջ, զայն դարձ­նելու համար հաւատքի բացարձակ ճշմարտութեան, այսինքն՝ վարդա­պե­տա­կան դոգ­մայի։

Գրիգոր ԺԹ. (1831–1846) աստուածաբաններու ուսումնասիրութեան կը յանձնէ հարցը՝ իմանալու համար, թէ արդեօ՞ք հնարաւոր է սրբուհի Աննայի Մարիամով յղու­թիւնը անա­րատ՝ ադամական մեղքերէ զուրկ յայտարարել, Աստուածամայրն ու իր կու­սածին Ծնունդը ժառանգական մեղքերէ ազատ ընկալել կարենալու համար։ Արդիւնքը միան­գամայն բացա­սական էր։

Կաթողիկէ եկեղեցւոյ աստուածաբաններուն համար հարցը յստակ էր՝ տրուած ըլ­լա­լով, որ Տրիդենտեան ժողովէն (1545‒1563) ի վեր վարդապետական դոգմա մը յայ­տա­րարելու համար եկեղեցւոյ գրաւոր եւ բանաւոր աղբիւրներուն մէջ պէտք է անպայման գոյութիւն ունենային արժանահաւատ վկայութիւններ։

Մինչեւ Վատիկանի Ա. (1870) ժողովը, եկեղեցին յայտնութեան հիմնարար երկու վկայու­թիւն կ’ընդունէր՝ Աստուածաշունչը եւ եկեղեցական աւանդութիւնը, այսինքն՝ յայտնու­թեան ազդեցութիւններու աստուածաբանական պատմութիւնը։ Ս. Գիրքը կը հանդի­սանայ հաւատքի սկզբնական եւ ամենավաւերական չափանիշը, ուր Աստուծոյ յայտ­նութիւնը ամբողջապէս կը բացայայտուի Յիսուս Քրիստոսի անձին մէջ։ Սակայն եկե­ղեցին իր ստուգութիւնը կը հիմնաւորէ ոչ միայն Ս. Գիրքին, այլ նաեւ իր սրբազան աւանդութեան վրայ։ Բայց ժամանակի հոլովոյթին մէջ Ս. Գիրքը կարիքը ունի մեկ­նա­բանութեան, որ իր արտայայտութիւնը գտած է ու կը կենասագործուի եկեղեցւոյ գործ­նական կեանքին մէջ։ Սոյնը կը կոչուի սրբազան աւանդութիւն, որ առնչուած է Ս. Գիր­քի վկայութիւններուն։ Յատնութեան այս զոյգ աղբիւրներէն ոչ մէկը հիմք ծա­ռայած է «Անարատ յղութեան» վարդապետութեան վերաբերեալ նման դոգմա մը յայտա­րա­րե­լուն։

Ժամանակները կը փոխուին, սակայն նորը կու գայ յաճախ փնտռել տալու հինը։ 1846 թուականին Ս. Պետրոսի աթոռին կը բարձրանայ Պիոս Թ. (1846‒1878) քահա­նա­յապետը՝ Ս. Կոյս Մարիամի ջերմեռանդ նուիրեալ մը։ Ինչպէս իր նախորդները, ան նոյն­­պէս աս­տուածաբաններու քննութեան կը յանձնէ մինչ այդ առկայ «Անարատ յղու­թեան» վերա­բերեալ մտածումին վարդապետական կարգավիճակ մը տալու հարցը։ Բնա­կանաբար ժամանակի կաթողիկէ աստուածաբաններուն մեծամասնութիւնը հա­մոզուած չէր հիմնա­ւորելու նման կարծիք մը, ուստի հոս ալ պապին անձկայրեաց ակնկա­լիքը ի դերեւ դուրս կու գայ։

Սակայն Պիոս Թ. ամէն գնով կը փափաքէր հռչակել վերոյնշեալ դոգման։ Հետե­ւա­բար ան պապական վարդապետական իշխանութեան կը վերագրէ գերակշռող հանգա­մանք մը՝ առաւել քան աստուածաբաններու առաջադրած գնահատականը, որ կը հիմ­նուէր սուրբգրային եւ եկեղեցւոյ սրբագործուած աւանդութեան հաղորդած վկայու­թիւններուն վրայ։

Բաց աստի, եկեղեցւոյ գործող աւանդութեան դէմ ան գործեց ուրիշ ոտնձգութիւն մը եւս՝ տրուած ըլլալով, որ դոգման վաւերացուած պէտք էր ըլլար Տիեզերական ժողո­վով, մին­չդեռ ինք միանգամայն ինքնակամ, յենելով քահանայապետական անսահ­մա­նափակ հեղինա­կութեան մը վրայ, 8 դեկտեմբեր 1854 թուականին «Անարատ յղու­թիւ­նը» հռչա­կեց իբրեւ եկեղեցւոյ ու հաւատքի բացարձակ ճշմարտութիւն՝ դոգմա։ Փաս­տը այն է, որ ան նոյնիսկ կը մերժէ Կրենոպլի եպիսկոպոս Ժագ Ժինուլհեաքի (†1875) առաջարկը՝ «Անարատ յղութեան» վարդապետութեան մասին պապական կոնդակին մէջ նշելու, որ «Եպիսկոպոսական ժողովը պապական որոշումը հաստատած է»։

Պապական կոնդակի հրապարակման ընթացքին Հռոմի Ս. Պետրոսի տաճարին մէջ կը գտնուէին 53 կարտինալներ, 43 արքեպիսկոպոսներ եւ 99 եպիսկոպոսներ, որոնց դերա­կատարու­թիւնը կը սահմանափակուէր պարզապէս ականատեսներն ըլլալու պա­պական զգայա­ցունց հանդիսութեամբ, ուր սկիզբ կ’առնէր նոր դարաշրջան մը՝ ինք­նա­կամ որո­շումներ, ընդհուպ մինչեւ եկեղեցական դոգմաներ հռչակելու պապական միա­պետու­թեան պատ­մութիւնը։

 «Պապական անսխալականութեան» դոգման

Այս իրողութեան ետին Պիոս Թ. կը հետապնդէր պապական հեղինակութիւնը եւս քան զեւս ամրագրելու աւելի հետաքրքրական եւ բարձր նպատակ մը, քան «Անարատ յղու­թեան» վարդապետութեան դոգմայացումը կամ իր մարեմապաշտութեան ջերմե­ռան­­դութեան կենսագործումը։ Շա՛տ աւելին. դոգման կ’ընձեռէր բարեբաստիկ հնարա­ւո­րու­թիւն մը՝ եկեղեցիին մէջ իրականացնել կարենալու համար պապական անսխա­լա­կանու­թեան ծրագիրը։

«Անարատ յղու­թեան» վարդապետութեան դոգմայի հռչակումէն 16 տարի ետք, Պիոս Թ. 1870 թուականին պաշտօնապէս կը յայտարարէ «Պապական անսխալա­կա­նութեան» դոգ­ման։

Իսկութեան մէջ սոյնը շատ աւելի մեծ խախտում մըն էր, քան նախորդները։ Ո՛չ Կա­թողիկէ, ո՛չ ալ Առաքելական սուրբ եկեղեցւոյ հայրերէն եւ ո՛չ մէկը, բացի Յիսուս Քրիս­տոսէ, ո՛չ մէկ մարդու եւ ո՛չ մէկ սուրբի անսխալականութեան նման վերագրում մը ըրած է։ Ընդհակառակը, միջնադարու մեծ աստուածաբան վարդապետները միանգա­մայն հաւանական կը նկատէին, որ Հռոմի որեւէ մէկ պապ, եկեղեցւոյ որեւէ մէկ հայ­րապետ կամ բարձրաստիճան որեւէ մէկ կղերական կրնայ նոյնիսկ ենթակայ ըլլալ հե­րետիկոսու­թեան։ Խորքին մէջ անսխալականութիւնը աստուածանման ըլլալու սին յա­ւակնութիւն մըն էր եւ չէր բխեր եկեղեցւոյ սրբազան աւանդութեան սկզբունքներէն։

Արդարեւ, եկեղեցւոյ սրբազան աւանդութեան դէմ ոտնձգութիւնը այնքան մեծ էր, որ Պիոս Թ. կարիքը զգաց գումարել տալու Վատիկանի Ա. ժողովը (1869‒1870), ուր ամ­րագրել տուաւ իր «Պապական անսխալականութեան» վարդապետական դոգման։

Փաստօրէն Պիոս Թ. պապին գործընթացը կոպիտ խզում մըն էր եկեղեցական սրբա­գործուած բոլոր աւանդոյթներէն։ Պապական բացարձակ իշխանութեան կիրա­րկու­մով ան 1854 թուականին հռչակեց «Անարատ յղութեան» վարդապետական դոգ­ման, իսկ աւելի ուշ Վատիկանի Ա. ժողովով դոգմայականացուց «Պապական անսխա­լականու­թեան» նորաթուխ վարդապետութիւնը՝ անմիջապէս կոնդակին կցելով այլա­խոհ եկե­ղեցականներուն եւ Կաթողիկէ եկեղեցւոյ հաւատացեալ հօտին ուղղեալ հե­տեւ­եալ սպառնալիքը. «Եթէ ոեւէ մէկը, Աստուած մի՛ արասցէ,­ համարձակի ընդդի­մանալ մեր այս վերջնական որոշումին, կը հեռացուի եկեղեցւոյ հաղորդութենէն»։

Սոյնը գայթակղութիւն մըն էր ոչ միայն Արեւելեան ուղղափառ, Արեւելեան հին ուղ­­ղափառ, Անկլիգան եւ Բողոքական եկեղեցիներուն համար, այլեւ նոյնինքն Կաթո­ղի­կէ եկեղեցւոյ մէջ ընդդիմադիրներէ յառաջացաւ հերձուած մը՝ գոյառումովը Հին կա­թողիկէ կամ Քրիստոնեայ կաթողիկէ եկեղեցիին, որ այս տարի կը նշէ իր ձեւաւորման 150-ամ­եակը։

Հայ եկեղեցին` հանդէպ դոգմաներու

Երբ յետադարձ հայեացքով մը կը նայիմ մեր բազմաչարչար ժողովուրդի պատմութեան, չեմ կրնար կաշկանդել անսահման հիացմունքս եւ սանձել հպարտութեան զգացումներուս արդար պոռթկումը: Բազմանդամ եւ հզօր եկեղեցիներու ընտանիքին մէջ որքա՜ն խոհեմ եւ վերապահ գտնուած է մեր ժողովուրդը` չվերագրելով վերամբարձ տիտղոսներ եւ աստուածային ստորոգելիներ իր մայրենի եւ սուրբ եկեղեցւոյ սպասաւորներուն: Ան միշտ իր հաւատքի եւ սիրոյ ջերմ ապրումներուն, նաեւ յոյսի վառ սպասումներուն մէջ առաջնահերթ համարած է Տիրոջ հանդէպ ճշմարիտ երկիւղը` խոհեմութեան ուղեգիծ դարձնելով Ս. Մեսրոպ Մաշտոցի ձեռքով առաջին անգամ հայերէնի թարգմանուած Աստուածաշունչի Առակաց գիրքի Ա. գլուխի Է. համարը, որ կը թելադրէ. «Սկիզբն իմաստութեան երկիւղ Տեառն – Իմաստութեան սկիզբը Տիրոջ երկիւղն է» (Առակ. Ա, 7):

Հաւատքի խորհուրդը պէտք է մնայ իր խորհրդաւորութեան ոլորտին մէջ: Զայն պէտք է դիտել ներհայեցողաբար, ոչ անպայման մտքի զօրութեամբ, այլ` հոգիի մաքրութեամբ: Ահաւասիկ այս եղաւ մեր եկեղեցւոյ հայրերուն, վարդապետներուն, ճգնաւորներուն եւ սուրբերուն կեցուածքը դարերու հոլովոյթին մէջ: Եւ եթէ երբեք մեր եկեղեցւոյ շարականագիր վարդապետներն ու աստուածաբանները չեն յանդգնած մտասեւեռ ճախրանքով պեղել աստուածային «խորհուրդ խորին»-ը, արդար պիտի չըլլայ զայն վերագրել անոնց գիտական համեստութեան կամ յունահռոմէական իմաստասիրութեան հասկացողութիւնները ըմբռնելու անկարողութեան: Վկայ` Դաւիթ Անյաղթը, Եզնիկ Կողբացին, Անանիա Շիրակացին, Յովհաննէս Օձնեցին, Գրիգոր Նարեկացին, Ներսէս Շնորհալին եւ Լամբրոնացին, Եսայի Նչեցին, Յովհաննէս Որոտնեցին եւ Գրիգոր Տաթեւացին, նաեւ այլ սուրբ եւ եռամեծ վարդապետներ, որոնք թերեւս իրենց գիտութեամբ ոչինչ պիտի զիջէին Արեւմուտքի անուանի եւ մեծահամբաւ վարդապետներուն:

«Պարզապէս մեր բախտն ուրիշ է եղել. պարզապէս մենք շատ ենք արիւն հեղել» (Պ. Սեւակ): Աստուածաշնչական մեր սուրբ երկիրը ասպատակող այլակրօն եւ բարբարոս հորդաներուն դէմ մեր հաւատացեալ եւ բազմաչարչար ժողովուրդին, նաեւ` իր հոգեւոր սպասաւորներուն առաջնահերթ եւ մեծագոյն յանձնառութիւնն է եղեր անշէջ եւ բարձր պահել քրիստոնէական հաւատքին ջահը, որուն համար անոնք պատրաստ գտնուած են անձնական թէ հաւաքական աներեւակայելի զոհողութիւններու եւ մարտիրոսական անհամար վկայութիւններու:

Բանականութեան ո՞ր թռիչքով, կամ տրամաբանութեան ո՞ր օրէնքով կարելի է բացատրել, կամ տարրալուծել` ըսելու համար, թէ ի՛նչ է հաւատքը: Ինչպէ՞ս կարելի է ընկալել, թէ ի՛նչ է սրբուհի Աննայի «Անարատ յղութիւն»-ը: Այս ուղղութեամբ յօրինուած վարդապետութիւնները եւ մտքի գալարումները հարցումին գոհացուցիչ եւ իրական պատասխան մը չեն կրնար տալ,  որովհետեւ հաւատքը պատասխան չունի, ինչպէս եւ` սէրը: Հաւատքը անվերջ խորհուրդ մըն է, քանզի չկայ որեւէ ողջամիտ դատողութիւն, որ կարենայ զայն բացատրել: Ուստի Հայ եկեղեցին կը հաւատայ, բայց կը մերժէ աստուածաբանական բոլոր այն տեսութիւնները, որոնք կը փորձեն առարկայացնել աստուածային «խորին խորհուրդ»-ը ու անոր հանդէպ սուրբ երկիւղը վերածել չարաշահուած բառակոյտերու, առաւել եւս` տեսական դրոյթներու:

Անդրադառնալով անսխալականութեան` հայ ժողովուրդի գիտակցութեան մէջ խարսխուած է այն համոզումը, որ մարդ ի՛նչ տեսակ հոգեւոր կամ աշխարհական հեղինակութեան տէր ալ ըլլայ, ունենայ բարձրագոյն պաշտօն կամ հանգամանք, միեւնոյն է` սխալական է, որովհետեւ անսխալականը եւ ճշմարիտը միայն Աստուած է, վասնզի` «Ո՞վ իցէ մարդ, որ կեցցէ եւ ոչ մեղիցէ»: Հետեւաբար անսխալականութիւնը համազօր է անմարդկայնութեան:

Հայ եկեղեցին, գոնէ` Ժ. դարէն ի վեր, քաջ ըմբռնած է, որ աստուածաբանութիւնը չի կրնար խօսիլ Աստուծոյ մասին: Այլ ան պէտք է խօսի Աստուծոյ հետ, այնպէս` ինչպէս իր «Մատեան ողբերգութեան» ստեղծագործութեան մէջ այնքան ճիշդ եւ բազմիցս կը նշէ սուրբ Գրիգոր Նարեկացին` «Նարեկ»-ի իւրաքանչիւր գլուխի վերտառութիւնը սկսելով «Ի խորոց սրտի խօսք ընդ Աստուծոյ»-ով: Աստուածաբանութիւնը հաւատքի անդրադարձումն է, թէ որքան ալ մարդկային բանականութիւնը կը ծառայեցնէ հասնելու համար իր ուսումնասիրութեանց արդիւնքներուն, այնուամենայնիւ, էութեան մէջ պէտք է ըլլայ «Սրտի հեծութեան ողբաձայն աղաղակներով ի խորոց սրտի խօսք Աստուծոյ հետ», եւ ամենեւին ո՛չ` Աստուծոյ մասին:

Ժընեւ, 8 սեպտ․ 2023
Տօն Ծննդեան Սրբուհւոյ Կուսին Մարիամու յԱննայէ