Հայոց Ցեղասպանութենէն Վերապրած Բժիշկ Գարեգին Վարդապետեան

Համադրեց` ԲԺԻՇԿ ԿԱՐՊԻՍ ՀԱՐՊՈՅԵԱՆ

Բժիշկ Գարեգին Վարդապետեան

Բժիշկ Գարեգին Վարդապետեան ծնած է Մարաշ, 1881-ին: Բարձրագոյն ուսումը ստացած է Զմիւռնիոյ Ամերիկեան քոլեճին մէջ, 1897-1901: Երեք տարի ուսուցչութեան պաշտօն վարած է նոյն քոլեճի նախակրթարանի բաժնին մէջ: 1905-ին անցած է Պէյրութ եւ ամերիկեան համալսարանին մէջ հետեւած է բժշկութեան: Վկայուած է 1909-ին` ստանալով բժիշկի տիտղոս: Վերադարձած է ծննդավայրը, ուր երկու տարի աշխատած է իբրեւ օգնական բժիշկ: 1911-ին փոխադրուած է Ատանա` իբրեւ հիւանդանոցի օգնական բժիշկ: Տարի մը ետք կը դառնայ բժշկապետ եւ կը պաշտօնավարէ վեց տարի: Ա. Աշխարհամարտի վերջաւորութեան կը վերադառնայ Ատանա:

Կիլիկիոյ պարպումին օրերուն նախ անցած է Ալեքսանտրեթ, ապա` Պէյրութ, ուր հաստատած է իր դարմանատունը:

Բժիշկ Վարդապետեան ամուսնացած է Նուարդ Չէթէճեանին հետ: Տիկին Վարդապետեան իր ամուսինին հետ մասնակցած է ազգային ձեռնարկներու: Ունեցած են երեք զաւակ, երկու մանչ` Ժիրայր ու Վարդգէս, եւ աղջիկ մը` Սոնա, որ ծանօթ դաշնակահարուհի եղած է, վկայեալ` Պէյրութի ամերիկեան համալսարանի երաժշտանոցէն եւ Եէյլ համալսարանէն:

Բժիշկ Գարեգին Վարդապետեան ունեցած է բազմամեայ ու եռանդուն ազգային գործունէութիւն: 1910-ին Մարաշի մէջ եղած է Միացեալ դպրոցի ատենապետ: 1918-ին, պատերազմէն ետք, Ատանայի մէջ եղած է Ազգ. միութեան ատենապետ եւ Փարիզ ղրկուած` իբրեւ պատուիրակ: 1930-33, Պէյրութի մէջ 3 տարի եղած է Ազգ. Ս. Նշան վարժարանի հոգաբարձութեան ատենապետ, իսկ 1934-ին տարի մըն ալ` Հայ աւետ. բարձր. վարժարանի հոգաբարձութեան ատենապետ: 1937-ին, տարի մը` ՀԲԸՄ-ի Պէյրութի մասնաժողովի ատենապետ: Քսան տարի  ծառայած է Ազգ. բուժարանի վարչութեան մէջ` իբրեւ փոխ ատենապետ: Ան եղած է նաեւ Նոր Մարաշ թաղի կառուցումի յանձնախումբին ատենապետ:

1962-ին Պէյրութի մէջ հրատարակուած է իր «Տոքթէօր Գարեգին Վարդապետեան» գիրքը, որ կը բովանդակէ ինքնակենսագրութիւն եւ վկայութիւններ իր մասին: Գիրքի «Անկեղծ եւ պարզ յառաջաբան»-ին մէջ բժիշկ Գարեգին Վարդապետեան գրած է. «Արտակարգ ոչինչ պիտի գտնէք յուշերուս մէջ: Ո՛չ գրագէտ եղած եմ եւ ո՛չ ալ բեմբասաց, եղած եմ պարզ, իտէալի տէր մարդ մը, որ կը նշանակէ` մեծ խենթ: Ուրեմն գրութեանս մէջ ձեր գտածը պիտի ըլլայ ո՛չ բանաստեղծութիւն եւ ո՛չ ալ փիլիսոփայութիւն, հապա` յուշագրութիւն մը, գրուած` պարզ կերպով, դէմքերու եւ դէպքերու մասին, ինչպէս նաեւ դրուագներ` իմ կեանքէս, որոնք ճշմարտութեան սահմանէն դուրս չեն գար»:

Բժիշկ Գ. Վարդապետեանին գիրքը

Գիրքին մէջ բարեկամ մը իր վկայութիւնը արձանագրած է` ըսելով. «Մեծ բարերա՞ր մը, մեծ կտակարա՞ր մը. ո՛չ մէկը, ո՛չ ալ միւսը: Շատ կանուխէն ամէն բան մոռցած, սկսելով ինքզինքէն, այս հայը չէր կրնար ըլլալ այդ, բայց մեծ հոգի մը, մեծ սիրտ մը` անկասկած, որ բարին ու գեղեցիկը, ճշմարտութիւնն ու արդարութիւնը իրեն համար դրօշի ու քայլերգի վերածած` իր ամբողջ հնարաւորութիւններն ու կարելիութիւնները ի սպաս դրաւ իր պաշտած ժողովուրդին ծառայութեան սրբազան գործին»:

Բժիշկ Գարեգին Վարդապետեան իր գրութիւններէն մէկուն մէջ գրած է. «Մարաշի մէջ Յակոբ Պալեանը եկաւ քովս: Յակոբը է՛ն մտերիմ բարեկամս էր: Ըսաւ.

– Գարեգի՛ն, քեզի գաղտնի բան մը պիտի ըսեմ. մեր թաղը թուրք հարսանիք մը կայ այսօր. թուրք կիներուն քով «չալղըճին»` նուագողը, կա՛մ «կոյր» ըլլալու է, կա՛մ «չոճուխ»` մանուկ: (Ես տասնմէկ տարեկան էի): Դուն լաւ «ղաւալ» կը նուագես,- շարունակեց Յակոբ,- ես ալ «դէպլէք» մը ունիմ. Եկո՛ւր, երթանք հարսնիքին ու թրքուհիներուն  կէօպէք աթտըրմըշ ընել տանք:

Օլո՞ւր մը. օլո՛ւր: (Կ՛ըլլա՞յ մը, կ՛ըլլա՛յ):

Կամաց մը փախանք դպրոցէն ու միասին գացինք հարսանիքի. մինչեւ իրիկուն վո՛ւր փաթլասըն, չա՛լ, օյնասըն (զա՛րկ թող պայթի, նուագէ՛ թող պարէ):

Իրիկուան դէմ, երբ վերջացուցինք մեր գործը, ինծի ութ մեթելիկ տուին, իսկ Յակոբը ստացաւ չորս:

Յաջորդ օր հօրս կը հաղորդեն, որ Գարեգինը երէկ դպրոցէն փախաւ: Իրիկունը հարցաքննութիւնը տեղի ունեցաւ, ու ես ամէն բան պատմեցի, այնպէս` ինչպէս որ է:

Զորս դո՛ւ պատուիրեցիր, հայրս փառաւոր ֆալախա մը քաշեց, ու ես երեք օր մնացի անկողին: Ութ մեթելիկը քիթէս բերնէս եկած էր արդէն» (*):

Մոնրէալ, 26 յունուար 2023

(*) Այս պատմութիւնը առած եմ Կարօ Տէրունեանի Դիմատետրէն:

Աղբիւրներ`

1. Ուիքիփետիա, Գարեգին Վարդապետեան:
2. Վարժապետեան, Սիսակ, «Հայերը Լիբանանի մէջ», Ա. հատոր, Պէյրութ:
3. Վարդապետեան, Գարեգին, «Ինքնակենսագրութիւն եւ վկայութիւններ, Գարեգին Վարդապետեան», Պէյրութ, 1962:
4. Kestenian, Hratch, Doctors, Disease, and Death: WWI and Armenians at the Syrian Protestant College, Armenian Weekly, 29 April, 2020.