ԿԱՐՕ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍԵԱՆ
Անդոյին որքա՜ն կը պատշաճի աշխարհահռչակ լիբանանցի փիլիսոփայ, բանաստեղծ, արձակագիր եւ նկարիչ Ժըպրան Խալիլ Ժըպրանի «Մարգարէն» գիրքին «տալու մասին» հատուածը:
«Տուած կ՛ըլլաք դուք շատ քիչ բան` երբ տաք ձեր ստացուածքէն:
Ձեր անձէ՛ն տալով միայն կ՛ըլլաք դուք ի՛սկապէս տուած:
Վասնզի, ի՞նչ են ձեր ստացուածքներն, եթէ ոչ բաներ,
Զորս կը պահէք ու կը պահպանէք,
Վախով թէ կրնաք վաղը դուք` կարիք ունենալ անոնց»:
(Թարգմանութիւն` Վահէ Վահեանի)
Շատ խոր է, նոյն ատեն փիլիսոփայական, Ժըպրանի «տալու մասին» հատուածը, ինչպէս են «Մարգարէն» գիրքին բոլոր հատուածները: «Տալու մասին»-ին մէջ Ժըպրան կը յայտնէ, որ կան հարուստ մարդիկ, որոնք քիչ կու տան իրենց ունեցածէն, կու տան այնքա՛ն մը միայն, որ փառաբանուին. անոնք ծածուկ կը սպասեն, որ մարդիկ երախտագիտութիւն յայտնեն իրենց: Այդպէս է, որ իրենց թաքուն ցանկութեան համար` արժեզուրկ եւ անսուրբ կը դառնայ իրենց տուածը, նուէրը:
Կան ուրիշներ, որոնք քիչ ունին եւ կու տան զայն ամբողջութեամբ: Այս տիպի մարդիկը կը հաւատան կեանքի պարգեւին եւ հաւատաւորներն ու առատութիւնն են կեանքին, իսկ անոնց արկղը երբեք պարապ չ՛ըլլար:
Կան նաեւ անոնք, որոնք կու տան միշտ ուրախութեամբ եւ այդ ուրախութիւնը իրենց վարձատրութիւնն է: Ոմանք կու տան ցաւով, եւ այդ ցաւը իրենց մկրտութիւնն է:
Վերջապէս կան մարդիկ, որոնք կու տան եւ ցաւ չեն զգար տալու ատեն, ո՛չ ուրախութիւն կ՛ակնկալեն տալու ատեն, ո՛չ հաճոյք կը փնտռեն, ո՛չ ալ կու տան առաքինութեան դիտաւորութեամբ:
«Կու տան ճիշդ այնպէս` ինչպէս սա մօտիկ
Ձորի մրտենին կ՛արտաշնչէ բոյրն իր շրջապատին:
Այդպիսիներուն ձեռքերովն է, որ
Կը խօսի Աստուած եւ այս աշխարհին
Կը ժպտի անոնց աչքերուն մէջէն»:
(թարգմանութիւն` Վահէ Վահեանի)
Արդարեւ, Անդոն այս վերջիններէն էր: Ան տուաւ իր սիրտէն, տուաւ իր իսկ անձէն: Անպայման չսպասեց, որ խնդրուի իրմէ, շատ անգամ տուաւ առանց խնդրանքի, տուաւ ամբողջական գիտակցութեամբ: Ահա ա՛յս էր իր երջանկութեան բանալին:
* * *
Անդոն անանձնական էր, այլասէր, որով նաեւ մարդկային մարդ: Մեր իրականութեան մէջ ես չեմ տեսած այնքան անանձնական, այլասէր եւ ծառայասէր, որքան Անդոն:
Որքան կը յիշեմ, 1989-ն էր, բայց երբեք չեմ մոռնար դէպքը: Այդ յաջորդ տարին, Լիբանանի քաղաքացիական կռիւներու դժուարագոյն ժամանակաշրջանն էր, յատկապէս Պէյրութի, այսպէս ըսած, արեւելեան կողմը, ուր կը բնակէր հայութեան մեծամասնութիւնը: Ապահովութեան համար հանդերձ ընտանեօք հաւաքուած էինք Անդոյին Նոր Մարաշի հօրենական տան մէջ, որուն ակնարկեցի նախապէս: Այդ օրերուն բազմաթիւ ռումբեր կը տեղային Պուրճ Համուտի վրայ: Ռումբ մըն ալ բաժին ինկաւ մեզի դրացի շէնքին վրայ: Բոլորս ալ սարսափեցանք: Իրարանցում մը փրթաւ տան մէջ: Անդոն նստած տեղէն չշարժեցաւ: Պաղարիւն էր: Մէկիկ-մէկիկ բոլոր տնեցիներուն դասաւորումը կատարեց ու թելադրութիւններ տուաւ: Տունը հանդարտեցաւ, մա՛նաւանդ որ ռմբակոծումները որոշ չափով մեղմացան:
Անդոն ոտքի ելաւ: Ես իր քովը նստած էի:
– Անդօ՛,- ըսի,- կռնակիդ կողմէն շապիկդ արիւնոտած է:
Յայտնապէս ռումբէն կտոր մը ստացած էր ան կռնակէն, երբ կ՛իջնէր աստիճաններէն:
Պատասխան չտուաւ Անդոն: Միայն ինծի նայեցաւ: Դէմքի արտայայտութիւն չունէր, որ գիտնայի այդ նայուածքին նշանակութիւնը: Իր սենեակը անցաւ, շապիկը փոխեց ու մեկնեցաւ: Վստահաբար, ԼՕԽ-ի «Պուլղուրճեան» կեդրոն գնաց: Այդ տարին ան մաս կը կազմէր ՀՅԴ Լիբանանի Կեդրոնական կոմիտէի, որուն ներկայացուցիչն էր ԼՕԽ-ի Շրջանային վարչութեան քով: Իր ստացած վէրքին դարման տալէ առաջ, գնաց պարտականութիւնը կատարելու: Կարծէք իրեն բան չէր պատահած: Անդոն ռումբի կտորը իրեն հետ գերեզման տարաւ:
Հիւանդութեան դարմանումի ատեն, երբ հիւանդանոց կը գտնուէր, կարծեմ երրորդ «քիմօ»-ն պիտի առնէր, բարձրաձայն մտածելով կը խօսէր իր մէկ ազգականին մասին եւ, իր բուժուելէն ետք, կը ծրագրէր զայն անձամբ բժիշկի տանիլ: «Չըլլայ որ իմ հիւանդութենէս է,- ըսաւ: – Որքա՜ն շատցաւ այս հիւանդութիւնը:
Երբե՛ք բերանը չառաւ «քաղցկեղ», «խլիրդ» կամ «cancer» բառերը: «Իմ հիւանդութիւնս», կ՛ըսէր եւ վրայէն կ՛անցնէր:
Մեր տունը գտնուած ատեն, Անդոյին մարձելու կու գար իր բարեկամներէն մասնագէտ մարձող մը: Այս վերջինը, օր մը, մարձումի դադարի ատեն, հետեւեալը պատմեց Անդոյին. «Քեզի մօտիկ հարուստ մարդ մը, դարձեալ հիւանդ, ինձմէ ուզեց, որ մարձեմ զինք: Տասնվեց անգամ քովը գացի եւ մարձումը կատարեցի: Վերջին օրը, այսինքն տասնվեցերորդ անգամուն, մարդը առանց բան մը վճարելու, ուսիս զարկաւ եւ միայն շնորհակալութիւն յայտնելով ճամբեց զիս»: Ես ալ ներկայ էի մարձողի պատմութեան ատեն: Այդ վայրկեանին պէտք էր տեսնել Անդոյին կերպարանքը: Գոյն առաւ, գոյն տուաւ: Յայտնապէս ջղայնացած էր: Որքա՜ն ամօթ զգաց ան այս պատմումին վրայ: «Կրնա՞յ ըլլալ», ըսաւ բազում անգամներ եւ օրերու վրայ: «Մարդը (մարձողը) դրամ ծախսած է այդ մասնագիտութեան տիրանալու համար: Ատկէ աւելի` արիւն-քրտինք թափած է մարձումի ատեն եւ այս բոլորին դիմաց` չէ վարձատրուած: Կրնա՞յ ըլլալ, կրնա՞յ ըլլալ: Ասանկ բան կրնա՞յ ըլլալ»: Որքա՜ն զգացուած էր այս ուրբաթախօս տղան, որ իրեն այցելողներուն պատմեց ու պատմեց` մինչեւ որ հանգստացաւ հոգեպէս, պարպուեցաւ, ինչպէս կ՛ըսեն:
Իր մահուան ցաւակցութիւնները ընդունելու ատեն լսեցինք բազմաթիւ պատմութիւններ, որոնք դատակնիքն էին իր այլասիրութեան, մարդկայնական գիծին եւ ծառայասիրութեան: Անդոյին բերնէն ոչինչ լսած էինք այդ պատմութիւններուն մասին: Անդոն ոչինչ կը խօսէր իր կատարած եւ կատարելիք բոլոր գործերուն մասին:
Իր հիւանդութեան ամէնէն ծանր օրերուն, անգամ մը ըսաւ վերջապէս.
– Կը մեղքնամ կոր ԱՖՀԻԼ-ին:
– Ինչո՞ւ,- հարցուցի:
– Որովհետեւ շատ ծախսի մէջ մտած են իմ պատճառովս:
Կը հաւատա՞ք: Կարելի՞ է հաւատալ, որ նոյնիսկ կը մտածէր ապահովագրական ընկերութեան մասին, որ իր պատճառով ահագին ծախսերու մէջ մտած էր:
Իր կեանքին վերջին շաբթուան ընթացքին եւ վերջին անգամ հիւանդանոց մտնելու նախօրեակին, Անդոյին քոյրերէն մէկը գիշերը հսկեց վրան իր տան մէջ:
– Շատ ուժաթափ էր,- կը պատմէ քոյրը: – Ուզեց բաղնիք երթալ: Մինչեւ որ անկողինէն ոտքի ելլէ, տեւեց երեք ժամ:
Ապա, քրոջը օգնութեամբ գացած է բաղնիք: Այս վերջինէն ոտքի ելլելն ալ եղած է դժուարութեամբ: Ապա, դէպի անկողին երթալու ատեն, ոտքը դպած է բանի մը (ելեկտրականութիւն չէ եղած. ի վերջոյ, Լիբանանի մէջ կը գտնուինք…) եւ ինկած է գետին` իրեն հետ գետին ձգելով կինս: Անդոն ըսած է.
– Տեղ մըդ ցաւեցա՞ւ:
Իր ամէնէն գէշ վիճակին մէջ անգամ, Անդոն կը մտածէր ուրիշներու մասին: Մոռցած էր ինքզինք, որ իր ցաւած ոտքը աւելի ցաւցուցած էր, եւ կը հարցնէր քրոջը վիճակին մասին:
Այս դէպքին յաջորդ օրը, 29 յունիսի գիշերը, երբ նաեւ ջերմութիւն ունէր` ուժաթափ ըլլալու կողքին, փոխադրեցինք զինք հիւանդանոց: ԱՖՀԻԼ-ի տնօրէնը` Յակոբ Լատոյեան, որ ամբողջ ութ ամսուան ընթացքին շատ հոգ տարաւ Անդոյին, հիւանդանոց այցելելէ ետք, ըսաւ մեզի.
– Այս հիւանդութեան այս փուլին հասած մէկը պէտք է ցաւ ունենայ: Զարմանալի է, որ Անդոն ցաւ չ՛արտայայտեր:
Կը կարծեմ, թէ Անդոն ցաւ ունէր եւ չէր արտայայտեր: Բոլորս ալ կը տեսնէինք, որ ան կը չարչարուէր եւ կը տառապէր, սակայն ոչինչ արտայայտուեցաւ այդ մասին: Չպատահեցաւ նոյնիսկ մէկ անգամ, երբ ան «ա՜խ» ըսէ: Անդոն չէր ուզեր նեղացնել իր հարազատներն ու շուրջինները: Այս հանդարտաբարոյ եւ խաղաղ տղան մարմինի տարօրինակ շարժումի մէջ կը գտնուէր: Ձեռքերը եւ ոտքերը վեր-վար կ՛ընէր շատ արագ: Կը քերուըտէր ամբողջ մարմինով, յատկապէս իր ձեռքերն ու ոտքերը: Ջղային շարժումով թթուածինի դիմակը կը հանէր երեսէն, կ՛ուզէր կտրել անոր թելը: Վերմակը մէկ կողմ կը շպրտէր: Եւ որքան ալ կը ջանայինք թթուածինի դիմակը, ձեռքէն փրցուցած թելերը եւ վերմակը վերադարձնել իրենց բուն տեղերը, նոյնն էր, դարձեալ ջղային շարժումով պիտի հանէր զանոնք: Յայտնի էր, որ ներքնապէս կ՛այրէր, նարեկեան բառով` կը ճենճերէր` առանց ցաւի բացագանչութիւն հանելու: Ջուր կը խմէր ու կը խմէր.
Կը կրկնեմ:
Կեանքիս մէջ չեմ հանդիպած այսպիսի այլասիրութեան եւ ծառայասիրութեան տիպարի մը, որ Անդոն էր:
Կ՛ըսենք պարզապէս.
Մարաշի Հայրենակցական միութիւնը կորսնցուց բարեսէր մարաշցի մը:
Հայ Աւետարանական համայնքը կորսնցուց հաւատաւոր անդամ մը:
Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը կորսնցուց տիպար դաշնակցական մը:
Հայկ Նահապետը ըսաւ. «Կորսնցուցինք մեծ ու ճշմարիտ հայ մը»:
Իսկ Եզովբոսը ըսաւ. «Կորսնցուցինք իրաւ մարդ մը, գլխագիր ՄԱՐԴ մը, որ մարդոց արգելք եղող քարերը մէկդի դրաւ, որպէսզի մարդիկ քալած ատեն՛ քարին չկախուին ու գետին չիյնան»:
(Շար. 3)
