ՀԱՄԲԻԿ ՊԻԼԱԼԵԱՆ
Պատեհ առիթներու` օգտագործելով համացանցի կարելիութիւնը, կ՛ուզես այս կամ այն հարազատի կամ ընկերոջ որպիսութիւնը հարցնել, քանի մը բառ եւ միտք փոխանակել ու հոգեկան գոհունակութեամբ` շարունակել կեանքի դառն հոլովոյթը:
Այս անգամ, զրուցակիցս, որ հարազատի մը զաւակն էր, երկար խօսեցաւ հետս: Գիտէք, արեւմտեան կողմն աշխարհի բնակող հայը միշտ ալ կարօտով եւ սպասումով կ՛ընդառաջէ որեւէ հեռաձայնի կամ հաղորդակցութեան միջոցով հաստատուած կապի:
Անցեալ կիրակի օրն էր: Հեռաձայնային կապ մը ստացայ: Ընկալուչին միւս կողմէն` ինծի հետ կը խօսէր Լիբանանէն հեռացած երիտասարդ մը, որ աւելի քան տասնհինգ տարի է հաստատուած էր Ամերիկայի արեւելեան կողմը, հայահոծ շրջանի մը մէջ: Հայկական վարժարան աւարտած, ընտանեկան դաստիարակութիւն ստացած եւ միութենական կեանքի մէջ աշխուժ ներկայութիւն ունեցած երիտասարդը, կեանքի բերումով` փոխադրուած էր արեւմուտք եւ կը պարապէր իր մասնագիտութեամբ:
Ի շարս այլ խօսքերու, հարցուցի, թէ կիրակի օրով ի՞նչ կ՛ընես կամ ո՞ւր կ՛երթաս: Ան, ի զարմանս ինծի, ըսաւ. «Քիչ ետք պիտի երթամ դաշտագնացութեան: Մենք հոս ամէն տարի այս թուականին կը կազմակերպենք Խանասորի արշաւանքին նուիրուած դաշտագնացութիւն: Ասիկա տասնամեակներու պատմութիւն մը ունի այս շրջանին համար: Աւանդութիւն դարձած է, որ շրջանի հայութիւնը հաւաքուի եւ յիշատակէ այս սխրանքը»:
Ընկալուչը ձեռքիս, զարմանքն ու ժպիտը միախառնուեցան դէմքիս վրայ: Ըսի, մենք, որ Լիբանանի մէջ կ՛ապրինք ցարդ եւ ունինք տասնամեակներու փորձ եւ յիշողութիւն նման ձեռնարկներ կազմակերպելու, արդէն իսկ երկա՜ր ատենէ մոռցած ենք այդ գեղեցիկ աւանդը եւ հազիւ թէ կը յիշենք Խանասորի արշաւանքին պանծալի յիշատակը:
Աւելի՛ն. փոխանցեցինք նաեւ, որ վերջին քանի մը տարուան ընթացքին, երբ կը փորձենք գէթ տարին մէկ անգամ մամուլին յանձնել գրութիւն մը, նուիրուած այս հրաշալի արարքին ու պատումին, արդէն իսկ, յաջորդ օր չուշանար ե-նամակի հոսքը, սապէս, «բանգէտ»-ի լեզուով եւ «գիտակ» հայասէրի ոճով, թէ այդ Խանասոր կոչեցեալ արշաւանքը աղէտ մը եղած է հայութեան, որովհետեւ այս ինչ գրագէտը գրեր է (անշուշտ, առանց ստորագնահատելու յարգելի գրողը), որ այս արշաւանքին պատճառով քանի մը հազար անմեղ հայեր սպաննուած են, տարբեր շրջաններու թէ գիւղերու մէջ, կատղած ու հայակեր քիւրտի թէ թուրքի ձեռամբ, հետեւաբար, ի՜նչ արշաւանք, ի՜նչ սխրանք ու հպարտութիւն:
Մեր այս պատասխանին ի հակադարձութիւն, այս անգամ, ամերիկաբնակ մեր երիտասարդ տղան կը զարմանայ ու կ՛ըսէ. «Սա ողբերգութիւն է, բոլորիս հաշուոյն, երբ նման հայ մարդիկ նման խեղճացած արտայայտութիւններ կ՛ունենան: Հոս, այս կողմն աշխարհի, հայ բնակիչներ, յաճախ այլազան խօսքերու թիրախ կը դառնան, թէ` սերունդներ ուծացման հոսանքին մէջ են, հայ վարժարաններու թիւը մատի վրայ կը համրուին, եւ ազգային գիտակցութիւնն ու ոգին տակաւ կը խամրի, հայու դէմքն անգամ կ՛այլասերի, ըստ երեւոյթին, անոնք շատ աւելի ազգային շունչին ու պատմութեան հաւատարիմ են ու կ՛ապրին անով, քան, այսպէս ըսած, սփիւռքի սիրտը հանդիսացող լիբանանահայութիւնը»:
Մեր զրոյցը տակաւ ճիւղաւորուեցաւ: Խօսակիցս յայտնեց, որ Խանասորի արշաւանքին մասին այնպիսի մանրամասնութիւն կը տրուի դաշտագնացութեան ատեն, որ շատեր ապշահար կ՛ունկնդրեն: Փաստօրէն, ըսաւ ան, սեղանի շուրջ եղող զրոյցները, խօսակցութիւնը եւ երէցներու կողմէ կատարուած մատնանշումները` յատկապէս այս արշաւանքին մասին, ուղղակի զարմանք կը պատճառեն:
Խօսակիցս արշաւանքին ամփոփ պատմականը տալէ ետք ըսաւ, թէ 1896-97-ին ՀՅ Դաշնակցութեան Ռայոնական ժողովի որոշում էր, որ պէտք էր գործադրուէր այդ արարքը: Աւելի՛ն. Նիկոլ Դուման հայդուկապետի եւ ռազմագէտի մտածումին բերքն էր արշաւանքի կազմակերպումը, որպէս վրիժառական աքթ, հարուածելու մազրիկ ցեղախումբը, որ համարձակած էր զէնք բարձրացնել 800 հարիւր ֆետայիներու վրայ, որոնք նահանջած էին Վանէն, ինքնապաշտպանական մարտեր մղելէ ետք զազիր թուրքին դէմ: Գրեթէ բնաջնջուած էին տղաքը Վասպուրականի լեռներուն վրայ:
Փաստօրէն, բարոյալքուած է հայ աշխարհը, ուժգին էր հարուածը: Եւ ահա, այդ մտատանջութեան դէմ յանդիման, դաշնակցական անկրկնելի հայդուկ մը կը յղանար հարուածելու միտքը եւ, ունենալէ ետք Ռոստոմի եւ Քրիստափորի նման տիտաններու ուղղակի աջակցութիւնը, կը լծուէր կազմակերպչական ծանր աշխատանքին:
Ան շարունակեց ըսել, որ, ինչպիսի՜ հայեր են անոնք, որոնք կ՛ուզեն այս կամ պատճառով նսեմացնել այս արշաւանքին իմաստն ու տարողութիւնը, երբ այնքան կազմակերպուած եղած է ան, հակառակ կարգ մը ֆետայիներու թէ ղեկավարներու մերժումը` արշաւանքի գաղափարը:
Մեր երիտասարդ ընկերը, թռիչք տալով իր մտածումին յայտնեց. «Արդեօք ի՞նչն է պատճառը, որ քիչ թէ շատ պատմութիւն գիտցող հայ մարդիկ կ՛ուրանան երկու հիմնական ճշմարտութիւն, առաջին` թէ թուրքը աւելի քան վեց հարիւր տարիէ կը սպաննէ ու կը թալանէ հայութիւնը, եւ դեռ 1895-6 տարիներուն երեքհարիւրհազար անմեղ հայեր սպաննուեցան Արեւմտահայաստանի թէ Կիլիկիոյ մէջ: Միթէ թուրքը պատճառաբանութեան պէ՞տք ունէր շարունակելու իր սպանդը»:
«Երկրորդ, զարմանալի է այն, որ կան հայեր, որոնք այս կամ այն պատճառով հաշտ չեն ՀՅ Դաշնակցութեան, անցեալի թէ ներկայի ղեկավարութեան հետ եւ ահա առիթ չեն փախցներ բամբասելու, զրպարտելու ու անտեղի վերաբերում ցոյց տալու նոյնինքն ժողովուրդին հետ առնչութիւն ունեցող պատմական անցեալին նկատմամբ»:
Ան` շարունակելով յայտնեց. «Ա՛յս ալ, ըստ երեւոյթին, մեր հաւաքական հիւանդութեան մէկ դառն երեսն է, որ ամէն առիթի երեւան կ՛ելլէ, գլուխ կը ցցէ:
«Փաստօրէն, որովհետեւ Դաշնակցութիւնը դէմ է ներկայ օրերու հայ պետականութեան իշխանաւորներու վարած թրքավարի գործելակերպին, ահա, այս մարդիկը` ատելութեամբ լեցուած, կ՛ուզեն հարուածել ամէն սրբութիւն եւ ազգային արժէք: Անոնք, իրենց սալոններուն մէջ նստած, առանց դոյզն քրտինքի, կը փորձեն խծբծել արեւու պէս փայլուն ճշմարտութիւններ:
Աւելի՛ն. ըսաւ ան. «Միթէ նման հայորդիներ չե՞ն գիտեր, որ Խանասորի արշաւանքը նաեւ ազգային միասնականութեան նպաստող արարք մըն է, որ վրէժը լուծեց Վանի հերոսամարտը վարած ղեկավարներու` հնչակեան Մարտիկի, արմենական Աւետիսեանի եւ դաշնակցական Պետոյի, որոնք զոհուեցան յանուն հայրենիքի ազատութեան եւ ժողովուրդի փրկութեան»:
Իմ կողմէս, ոչ մէկ արձագանգ կար: Լուռ կ՛ունկնդրէի, առանց միջամտութեան եւ կամ յաւելեալ տեղեկութիւն փոխանցելու:
Մեր երիտասարդը յանկարծ պոռթկաց. «Մենք ինչպէ՞ս կրնանք մոռնալ աննման Մարոյի եւ անկրկնելի հերոս Կարոյի (Արիստակէս Զօրեանի) նուիրումը, որ պատմութեան մէջ արձանագրուած է իբրեւ սիրոյ պատմութիւն մը, որ աւարտեցաւ ողբերգութեամբ, որովհետեւ հայրենիքի սէրը շատ աւելին էր իրենց համար»:
Վշտացած էր մեր երիտասարդը. «Այսօրուան Հայաստանի կացութիւնը, Արցախի իրավիճակը, մեր բանակին այլայլուած դիմագիծը, քաղաքական մարդոց եւ պետական պաշտօնէութեան վարքագիծը մեզ պէտք չէ՞ մղէ, որ զգաստանանք բոլորս, նաեւ նիկոլասէր յորջորջուածները, որոնք տիւ եւ գիշեր լծուած են փառաբանելու նոր ժամանակներու հայոց «փրկիչ»-ը: Սա չի նշանակեր, որ երեսուն տարուան կեանք ունեցող հայոց պետականութեան գլխին նստած նախկինները զերծ են յանցանքէ թէ այլ ոճիրներէ, երբեք: Անոնք` առաւել քան կը կրեն մեծ պատասխանատուութիւն, որ Հայաստանի վիճակը հոս հասցուցին, թալանի ենթարկելով հայրենի սուրբ հողն ու խեղճ ժողովուրդը»:
Րոպէ մը քար լռութիւն տիրեց: Զգալի էր խօսակիցիս ալեկոծ ներաշխարհը: Ան, թէեւ հայրենիքէ հեռու էր, բայց կ՛ապրէր Արարատով եւ փառապանծ անցեալի պատմութեամբ: Խօսակցութիւնը ընդհատուեցաւ, ցտեսութիւնը բառը լոկ լսուեցաւ:
