ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Ռուսական կառավարութիւնը, պետութեան սահմաններէն ներս, իսլամ հպատակներու մէջ քրիստոնէութիւնը տարածելու մտադրութեամբ, Զուիցերիոյ Պազէլ քաղաքի աւետարանական քարոզչական ընկերութեան 1822-ին արտօնութիւն տուած էր Կովկասի մէջ կեդրոններ, դպրոցներ եւ տպարաններ հիմնելու:
Քարոզչական ընկերութիւնը կը գլխաւորէին Աւկուսթ Տիթրիխ եւ Ֆելիցիան Զարեմպա:
Զուիցերիացի քարոզիչները ցարական կառավարութեան հաւանութեամբ 1823-ին հաստատուեցան Շուշիի մէջ:
Սկզբնական շրջանին անոնք կրթական գործունէութիւն ծաւալեցին եւ արցախցի մտաւորական ու հոգեւոր շրջանակներու հետ կապեր հաստատեցին: Քարոզիչներ Տիթրիխ եւ Հաակ հայերէն սորվեցան: Հաակ տիրապետեց նաեւ Արցախի բարբառին: Անոնց գործակիցն էր Յարութիւն Գալստեան, որ աւելի ծանօթ էր Միրզա Ֆարուխ անունով:
Քարոզիչները 1827-ին Շուշիի մէջ ուսումնարան` Լեմսի շքոլ եւ տպարան բացին:
Դպրոցին մէջ աշակերտները հայերէն լեզու կը սորվէին, Աւետարան կը կարդային եւ գրաբարէ աշխարհաբար թարգմանութիւններ կը կատարէին:
Դպրոցէն շրջանաւարտները միսիոնարներուն օժանդակութեամբ Շուշիի եւ գիւղերուն մէջ դպրոցներ բացին:
Պազէլի բողոքական քարոզիչները 1831 յունիսին Պետերբուրգ` կրթական նախարարութեան ներկայացուցին իրենց գործունէութեան առաջին արդիւնքները: Մասնաւորաբար կը յիշուէր, որ դպրոցի բացումէն մէկ տարի ետք աշակերտութեան թիւը հասած էր 130 հոգիի:
Դպրոցին կից բացուած տպարանէն կրօնական բովանդակութիւն ունեցող գրականութիւն կը հրատարակուէր:
Պազէլի աւետարանական ընկերութիւնը զուգահեռաբար հայերէն գրականութիւն կը հրատարակէր նաեւ Մոսկուայի մէջ:
Այսպիսով, Շուշիի եւ Մոսկուայի մէջ միսիոնարները հրատարակեցին հազարաւոր օրինակ հայերէն, ինչպէս նաեւ պարսկերէն, թրքերէն եւ եբրայերէն գիրքեր: Հայերէն գիրքերուն վրայ միշտ կը յիշատակուէին կաթողիկոսի եւ տպագրութիւնը թոյլատրող առաջնորդի անունները:
Զուիցերիացի միսիոնարները կը յայտարարէին, որ իրենց գործունէութիւնը ուղղուած է միայն հեթանոսները եւ իսլամները քրիստոնէացնելու աշխատանքին վրայ, իսկ քրիստոնեաներու շրջանակներուն մէջ անիկա սահմանափակուած է միայն Սուրբ Գիրքի տարածումով:
Սակայն անոնց գործունէութիւնը ի վերջոյ հասած էր հայերու մէջ դաւանափոխութեան տարածման:
Հայ հոգեւորականութիւնը սկսաւ բացասական վերաբերմունք ունենալ բողոքական քարոզիչներուն նկատմամբ, յատկապէս երբ յայտնի դարձաւ որ Սեւանի վանքի միաբաններէն երկու վարդապետ բողոքական դարձած են:
Սուրբ Էջմիածին կառավարութեան դիմեց` դաւանափոխութեան առաջքը առնելու խնդրանքով:
Դաւանափոխութեան տարածումը բացասական տպաւորութիւն ձգեց միսիոնարներու հեղինակութեան վրայ եւ աշակերտները սկսան հեռանալ դպրոցներէն:
Ռուսական իշխանութիւնները միջամտեցին եւ պաշտպանելով հայ հոգեւորականութեան դիրքորոշումը` քարոզիչներուն գործունէութիւնը անթոյլատրելի նկատեցին:
Անթոյլատրելի կը նկատուէր յատկապէս այն պարագան, որ քարոզիչները իրենց գործունէութիւնը կեդրոնացուցած էին բացառաբար հայերուն վրայ, եւ միւս կողմէ, ոչ մէկ իսլամ քրիստոնեայ դարձած էր:
Այս հիման վրայ կառավարութիւնը 1837-ին արգիլեց Պազէլի քարոզիչներու գործունէութիւնը, որմէ ետք անոնք Շուշիի իրենց ձեռնարկութիւնները վաճառելէ ետք հեռացան:
*
* *
Ներսէս Ե. Աշտարակեցի կաթողիկոս զարկ տուաւ եկեղեցաշինութեան, ինչպէս նաեւ կրթութեան ու գիտութեան զարգացման:
Հայ եկեղեցւոյ նկատմամբ ռուսական կառավարութեան ոտնձգութիւններուն դէմ պայքարելով, եւ ի հակադրութիւն Պոլոժենիային, ան նոր կանոնադրութիւն կազմեց, իբրեւ հիմք ունենալով հայ եկեղեցւոյ աւանդական կարգը, եւ եկեղեցւոյ ղեկավարութիւնը կեդրոնացնելով կաթողիկոսի ձեռքերուն մէջ:
Ներսէս Ե. Աշտարակեցիի ջանքերով վերաբացուեցան ծխական դպրոցները, որոնք հայեցի դաստիարակութեան կեդրոններ դարձան: Թիֆլիսի Ներսիսեան դպրոցը վերակառուցուեցաւ միջնակարգ դպրոցի ծրագիրով: Երեւանի թեմական դպրոցը, բացուած` 1837-ին, Սուրբ Սարգիս եկեղեցւոյ գաւիթին մէջ, կրթական բարձրորակ հաստատութիւն դարձաւ: Երեւանի մէջ բացուեցաւ նաեւ Սուրբ Հռիփսիմէի անուան իգական վարժարանը:
Սուրբ Էջմիածնի վանքին կից ստեղծուեցաւ Ներսէս Աշտարակեցիի անուան լիճը եւ անտառը:
Շուշիի Թեմական դպրոցը բացուեցաւ 22 յունիս 1838-ին, սկիզբը` քսան աշակերտներով:
Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոս հոգեւորականի համար ծուլութիւնը աններելի յանցանք կը նկատէր: Նոյնիսկ իր հասուն տարիքին ան առտուն կանուխ արթննալով օրը կը սկսէր կարդալով ու գրելով: Պատկառելի տարիքին ան ռուսերէն սորվեցաւ: Պետերբուրգի մէջ Նիկոլայ Ա. կայսեր հետ հանդիպման ժամանակ ռուսերէն խօսեցաւ: Վորոնցովներու ընտանիքին հետ երկարատեւ կապերու իբրեւ արդիւնք ան ազատօրէն կը տիրապետէր խօսակցական ռուսերէնին, եւ անոնց ուղղուած նամակները ռուսերէն կը գրէր:
Ներսէս Աշտարակեցիի օրով, Պոլսոյ պատրիարքարանին որոշումով ամուսնացեալ քահանաներուն համար 1845-ին հաստատուեցաւ փակեղը (գմբէթաձեւ գլխարկ), որպէսզի անոնք իրենց յատուկ գլխարկը ունենան:
Ներսէս Ե. Աշտարակեցի, համոզուելով որ Ռուսաստանի հովանաւորութեան ներքին անիրագործելի երազ է հայկական ինքնավարութեան ստեղծումը, կեանքի վերջին տարիներուն աւելի զգուշաւոր դարձաւ: Ան վախճանեցաւ 13 փետրուար 1857-ին, Թիֆլիսի առաջնորդարանի գրասեղանին առջեւ: Հետագային մարմինը Էջմիածին տեղափոխուեցաւ:
*
* *
Արցախի մետրոպոլիտ Բաղդասար արքեպիսկոպոս Հասան Ջալալեան հոգեւոր, կրթական եւ մշակութային լայնածաւալ գործունէութիւն ծաւալեց: Ան բարձր ուսում չունէր, բայց ուսումնասէր էր: Ան հաւատացած էր որ կրթութիւնն ու գիտութիւնը ժողովուրդը կ՛առաջնորդէ դուրս գալու քաղաքական ծանր վիճակէն եւ այդ համոզումով ալ Գանձասարի վանքին մէջ դպրոց բացաւ:
Սակայն Գանձասարի վանքի դպրոցը դժուարութիւններ կը դիմագրաւէր: Չկային պատրաստուած ուսուցիչներ եւ դասագիրքեր: Ուսուցչութեան կը կոչուէին գլխաւորաբար դպրոցին շրջանաւարտները:
Բաղդասար արքեպիսկոպոս եւ Գանձասարի դպրոցին ուսուցիչները ծրագրեցին դպրոցական դասագիրքեր տպագրել, որուն համար անհրաժեշտ էր տպարան հիմնել:
Բաղդասար մետրոպոլիտ բաւարար գումարով ձեռք ձգեց տպագրական սարքաւորումներ եւ Շուշիի մէջ տպարան հիմնեց: Ան նաեւ Արցախի վանքերէն ձեռագիր մատեաններ հաւաքեց` նպատակ ունենալով զանոնք տպագրել Շուշիի տպարանին մէջ:
Շուշիի տպարանէն լոյս տեսան տասներկու անուն գիրքեր:
Բաղդասար մետրոպոլիտի եռանդուն գործունէութեան շնորհիւ Շուշիի մէջ զարգացաւ կրթական եւ մշակութային կեանքը:
Բաղդասար մետրոպոլիտի ջանքերով նախ վերանորոգուեցաւ Ամարասի վանքը:
Բաղդասար մետրոպոլիտի յամառ պայքարին շնորհիւ Գանձասարի վանքին, Խաթրավանքին, Սուրբ Յակոբայ, Հոռեկայ եւ Ամարասի վանքերուն վերադարձուեցան անոնցմէ բռնագրաւուած կալուածներն ու միւս սեփականութիւնները: Միայն թաթար քոչուոր ցեղերուն եւ քոլանի քիւրտերուն կողմէ բռնագրաւուած հողերուն քանակը կը կազմէր 196 հազար 438 դեսիատին, որ Դադիվանքին վերադարձուեցաւ:
Բաղդասար մետրոպոլիտ միաժամանակ ցարական իշխանութիւններուն առջեւ յարատեւ կերպով պաշտպանեց թուրք-թաթար բէկերու կողմէ ոտնահարուող իր հայրենակիցներուն իրաւունքները:
Բաղդասար մետրոպոլիտի կտակին համաձայն Շուշիի իր տպարանը Արցախի հոգեւոր ատեանին պիտի տրուէր, կամ ալ վարձակալութեան պիտի տրուէր, որուն գումարով կարելի պիտի ըլլար հոգալ Գանձասարի եւ Սուրբ Յակոբայ վանքերուն կարիքները: Գումար պիտի տրամադրուէր նաեւ կարիքաւորներուն:
Սակայն հետագային Էջմիածինէն ուղարկուած Գէորգ վարդապետ Վեհապետեան համոզեց Բաղդասար արքեպիսկոպոսը տպարանը Էջմիածնի կտակելու:
Արցախի մետրոպոլիտ Բաղդասար արքեպիսկոպոս Հասան Ջալալեան վախճանեցաւ 27 յունիս 1854-ին:
*
* *
Յովսէփ վարդապետ Արցախեցի (Տէր Աւագեան) երկար տարիներ Գանձասարի վանքի դպրոցին ուսուցիչը եղաւ: Վանքի շրջանաւարտներէն շատեր անոր ձեռնասուններն էին:
Յովսէփ վարդապետ կը դասաւանդէր մայրենի լեզու, աստուածաբանութիւն եւ տրամաբանութիւն:
Յովսէփ վարդապետ աստուածաբան եւ փիլիսոփայ էր: Ան կը գտնէր, որ տրամաբանութեան արդիւնքները պէտք չէ հակասեն աստուածաբանութեան սկզբունքներուն: Տրամաբանութիւնը գիտութիւն է, որ կը զբաղի ոչ միայն ճշմարտութեան բացայայտումով, այլ նաեւ բացայայտուածի հիմնաւորումով: Այսինքն` անիկա կը հաստատէ ոչ միայն օրէնքներն ու կերպերը, որոնց միջոցով կը բացայայտուին նոր ճշմարտութիւններ, այլեւ անոնց ապացուցման միջոցով կը դառնան ուրիշներու սեփականութիւնը:
Յովսէփ վարդապետ 1830-ին հրատարակեց «Համառօտ բառգիրք ի գրաբարէ յաշխարհաբարն» գիրքը, 1840-ին` «Առաջին մասն փիլիսոփայութեան, որ ասի տրամաբանութիւն» գիրքը:
Յովսէփ վարդապետ Արցախեցի վախճանեցաւ Շուշիի մէջ: Անոր ծննդեան եւ վախճանման թուականները անյայտ են:
