Ղասսան Թուէյնի (ԺԹ.) Հայրենիքը Նահատակներով Կ՛ապրի

ՄՈՎՍԷՍ ԾԻՐԱՆԻ

Պէյրութ, 1992, «Նոա՛զ Արք» ցուցասրահ, ուշ աշուն:

Հեռաձայնը հնչեց.

– Մովսէ՛ս, Ղասսան Թուէյնիի կինը` Շատիա Նինին, կ՛ուզէ քեզ տեսնել կարեւոր հարցով մը, հիմա կարելի՞ է:

«Սըրսոք» թանգարանի տնօրէն Սիլվա Աճեմեանն էր: Անհամբեր էի հանդիպելու Թուէյնիի կնոջ: Ան չուշացաւ… Սուրճը առանց շաքարի պատուիրելէ ետք ժպտաց ու հին ծանօթի նման սկսաւ մտերմաբար խօսիլ.

– Քանի մը օր առաջ Ղասսանը «Սըրսոք» թանգարանին մէջ ցուցադրուած երգիծանկարիչ Սթաւրոյի (Caricaturist Stavro) դիմաքանդակի դիմաց  երկարօրէն կեցաւ ու հիացած դիտեց: Գիտես` շատ դժուարահաճ է, դիւրութեամբ բան չի հաւնիր, սակայն այս մէկը սիրեց ու հետաքրքրուեցաւ հեղինակով: Սիլվան ամէն ինչ ըսաւ քու մասիդ ու բացատրեց, թէ դուն ո՛վ ես, ի՛նչ կ՛ընես, եւ թէ` դուն ես Մազմանեանին կապը:

– Լա՛ւ, յետո՞յ:

– Ըսաւ նաեւ, որ դուն ես զինք հրաւիրողը` իբրեւ Հայաստանի լաւագոյն քանդակագործը ու կը գործակցիս հետը, ճի՞շդ է:

– Գործակցիլը ճիշդ է: Ճիշդ է նաեւ, որ իմ ճանչցածներուս մէջ Հայաստանի երիտասարդ  քանդակագործներէն լաւագոյնն է, սակայն պաշտօնապէս զինք հրաւիրողը Համազգայինի կրթամշակութային միութիւնն է:

– Լա՛ւ, ի՞նչ կը կարծես, Մազմանեանը կը համաձայնի՞ գալ մեր մօտ ու քանդակել զինք:

– Կը կարծեմ, որ կը համաձայնի, սակայն առանց իր կարծիքին` չեմ կրնար վերջնական պատասխան տալ:

Երբ Մկոյին բացատրեցի, թէ խօսքը ինչի՞ մասին է, ըսաւ.

– Սկզբունքով համաձայն եմ, սակայն պէտք է, որ ճանաչեմ մարդը:

– Կը ճանաչես անշուշտ, կը գնանք ու կը ծանօթանանք…

– Լա՛ւ, բայց մի քիչ խօսա իր մասին: Հետաքրքիր եւ արտայայտիչ դէմք ունի՞:

– Մկօ՛ ջան, այդ մէկը դու պիտի որոշես: Անձնապէս նրան չեմ ճանաչել, սակայն Ղասսան Թուէյնին Լիբանանի այն հազուագիւտ լրագրող եւ մշակոյթասէր մտաւորականներից է , որ յարգուած ու գնահատուած է նաեւ իբրեւ քաղաքական գործիչ:

– Որ էդպէս է, հարց չկայ… գնում ենք…

Քանի մը օր ետք, Այն Սաատէ, «Maison de Poete»:

Յաջորդ օրն իսկ  Շատիան հեռաձայնեց, եւ մենք որոշուած օրը եւ ճշդուած ժամուն գացինք Ղասսան Թուէնիի առանձնատունը: Թուէյնին առաջին հերթին պտտցուց մեզ տան կարգ մը սենեակներն ու յատկապէս գլխաւոր հիւրասրահը, որ իր շքեղութեամբն ու տարբեր տեսակի արուեստի գործերու հաւաքածոներով թանգարանի տպաւորութիւն կը ձգէր: Ապա առաջնորդեց իր գրադարանը, ուր նստանք  զրոյցի: «Հարցաքննելէ» եւ պէտք եղած տեղեկութիւնները ստանալէ ետք Մազմանեանէն, հերթը եկաւ ինծի.

– Սիլվան ըսաւ, որ դուք միայն հայեր «promote» կ՛ընէք, ինչո՞ւ, լիբանանեան արուեստը չի՞ հետաքրքրեր ձեզ:

– Նախ ըսեմ, որ ես միայն հայկական արուեստ չէ, որ կը ներկայացնեմ, այլ նաեւ` ռուսեր ու լիբանանցիներ: Իսկ  ձեր հարցումին պատասխանելէ առաջ կ՛ուզէի գիտնալ, թէ ինչո՞ւ շեշտը դրած էք Մազմանեանի ստեղծագործութեան վրայ:

– Այո՛, Սթաւրոն բարեկամս է, շատ լաւ կը ճանչնամ: Այդ կիսանդրին բացառիկ գործ է, տպաւորիչ եւ իւրայատուկ, սակայն այս պարագային խօսքը «Portraitist»-ի մասին է, այլապէս մենք ալ ունինք մեծ արուեստագէտներ, ինչպէս` պասպուսները, Օմար Օնսին, Ժան Խալիֆէն, Արեֆ Ռէյիսը, մանաւ՛անդ Շաֆիք Ապպուտն ու Փոլ Կիրակոսեանը, որոնք  միջազգային դէմքեր են արդէն:

Վիճաբանութենէ խուսափելու համար ըսի.

– Փոլ Կիրակոսեանը շատ բարձր կարծիք ունի թէ՛ ձեր եւ թէ՛ ձեր առաջին կնոջ` բանաստեղծուհի Նատիա Համատէի մասին, որուն իր երփնագրած դիմանկարներէն քանի մը հատը շատ կը փափաքէր  հրատարակուած տեսնել իր երկրորդ պատկերագիրքին մէջ, սակայն ինծի անծանօթ պատճառներով այդ մէկը չիրականացաւ:

– Ճի՛շդ  է` այդ շարքը երեւոյթ է իր արուեստին մէջ: Փոլը իմ լաւ բարեկամս է եւ ամենանախընտրած արուեստագէտներէս մէկը: Իսկ դուն ի՞նչ կապ ունիս անոր հետ… ազգակա՞ն էք:

– Ո՛չ, մենք լաւ բարեկամներ ենք: Իր յանձնարարութեամբ ես գրեցի, խմբագրեցի ու հրատակեցի իր երկրորդ պատկերագիրքը, սակայն` առանց Նատիա Թուէյնիի դիմանկարներուն, որոնց բնօրինակները տեսնելու բախտը չեմ ունեցած… հակառակ բուռն ցանկութեանս:

Ապա ոտքի ելաւ, դարակներէն հանեց Կիրակոսեանի պատկերագիրքը, բերաւ, դրաւ սեղանին ու աւելցուց.

– Ա՞յս գիրքին մասին է խօսքը: Մովսէս Ծիրանին դո՞ւն ես:

– Այո՛:

– Հիմա կը հասկնամ… լա՛ւ… իրաւունք ունիս, կարծեմ ժամանակը եկած է զանոնք հրապարակաւ ցուցադրելու:

Այս բոլորէն ետք Թուէյնիին վերաբերմունքը այնքան ջերմացաւ իմ հանդէպ, որ հետագային մեր յարաբերութիւնները սկսան  նոյնիսկ ընտանեկան բնոյթ ստանալ:

Շաբաթ մը ետք, նոյն վայրը:

Թուէյնիի ապարանքին արեւոտ սենեակներէն մէկը վերածուած էր արուեստանոցի: Երբ Մկոն սկսաւ ծեփակերտել անոր կիսանդրին, նախ թարգմանիչի դեր կատարեցի, ապա սկսայ խօսեցնել զինք, որովհետեւ Մազմանեանը կ՛ուզէր շարժման մէջ դնել անոր դէմքն ու ներաշխարհը: Ընթացքին ես համարձակեցայ հարցնել նոյնիսկ իր կնոջ մահուան պարագաներուն մասին: Պարզուեցաւ, որ ան իր կողակիցն ու պատերազմի ընթացքին մահացած երկու երեխաները (աղջիկն ու տղան) իր առանձնատան բակը թաղած է…   Իսկ առաւել զարմանալին այն էր, որ ան առանց յուզումի կը խօսէր անոնց մասին: Հետագային, երբ Շատիային հարցուցի այս մասին, ան ըսաւ.

– Ե՜ա Մովսէս, շատեր այդպէս կը կարծեն: Ճշմարտութիւնը հակառակն է: Ղասսանը շատ զգայուն է ու չափազանց կապուած` իր հարազատներուն: Անոր հոգեկան հանգստութիւնն ու ունեցած բարձր կորովը կը բխին իր ուժեղ անհատականութենէն ու մաքուր հաւատքէն: Ան կը հաւատայ հոգիի անմահութեան ու չի վախնար մահէն:

Իսկապէս այդպէս էր Թուէյնին, կարծէք թէ «մտերմացած» էր մահուան հետ: Երբ կիսանդրիին իրականացումը բարեյաջող աւարտեցաւ, շատ դժուար կը թուէր ըլլալ անոր  տեղադրելու վայրը որոշելը: Ամիսներ անց, երբ դարձեալ կ՛այցելէի իրեն, տեսայ, որ կիսանդրին տակաւին կը մնար նոյն տեղը` գրադարանի սեղանին: Մինչեւ որ առիթ գտնեմ ու հարց տամ կիսանդրիի մասին, յանկարծ պատահաբար Իսամ Ֆարեսը ներս մտաւ: Անոնք անմիջապէս առանձնացան կողքի սենեակը, եւ ես  առանձին մնացի կնոջը` Շատիային հետ, որ կարծես թէ միտքս կարդաց ու ըսաւ.

– Ի՞նչ կը կարծես, ո՞ւր պէտք է դնենք Ղասսանի դիմաքանդակը: Զարմանալիօրէն չի կրնար  որոշել… շուարած է… ո՛ւր որ առաջարկեմ իրեն, կտրուկ ձեւով կը մերժէ:

– Իրականութեան մէջ ինք որոշած է արդէն, միայն քու առաջարկիդ կը սպասէ:

– Որոշա՞ծ է, ո՞ւր…

– Նատիային եւ երեխաներուն դամբարանը…

Շատիան պահ մը լռեց, ապա զարմացած ըսաւ.

– Օ՜, դո՞ւրսը… պարտէզի՞ն մէջ: Իսկ ինչո՞ւ այդպէս կը կարծես:

– Կարծելու հարց չկայ, երբ որ կիսանդրին տեղադրելու խօսքը բացուի, կ՛երթայ կը կենայ Նատիայի գերեզմանին դիմաց եւ կը լռէ… թերեւս կը զրուցէ հետը… գուցէ կ՛աղօթէ…

Այն Սաատէ, 1996, ձմեռ:

Թուէյնին ոչինչ կը խնայէր` իր ապարանքի հաւաքածոները համալրելու ու անոնց որակը բարելաւելու: Որոշած էր զայն նուիրել իր համայնքին, իր կնոջը` Նատիայի յիշատակին իբրեւ «Maison de Poet»: Մշակութային գետնի վրայ մեր ունեցած ընդհանուր հետաքրքրութիւնները պատճառ եղան, որ կարճ ժամանակի ընթացքին բարեկամանանք:

Ամիսներ ետք, երբ դարձեալ կ՛այցելէի զինք, ամէնէն առաջ տարաւ ու ցոյց տուաւ կիսանդրին, որ զետեղուած էր ճիշդ հոն, ուր յաճախ կը տեսնէի զինք` իր կնոջ դամբարանին դիմաց: Պահ մը լռելէ ետք, դարձաւ եւ առաջնորդեց զիս այն սենեակը, որուն պատերէն կախուած էին Նատիա Թուէյնիի դիմանկարները: Որոշ բացատրութիւններ տալէ ետք ըսաւ.

– Այսօր սուրճը պիտի խմենք այս «գլուխ-գործոց»-ներու հովանիին ներքոյ:

Այն Սաատէ, 1997, ամառ:

Նստած էինք իր առանձնատան բակը` լողաւազանի եզրին, Շատիայի եւ Իսամ Ֆարեսի  կնոջ` Հալայի հետ: Օրը կիրակի էր, ջերմ ու հաճելի: Հալան եկած էր Թուէյնին եւ զիս առաջնորդելու Պաապտեթի իրենց պալատը` ցոյց տալու համար իր նոր ձեռք բերած կարգ մը սրբանկարներն ու խճանկարները:

Յանկարծ անտառի միւս դարպասէն մօտեցան Ժըպրանն ու անոր նոր ընկերուհին` Տինա Ազարը, այդ օրերու Լիբանանի գեղեցկուհին: Ժըպրան իր նախկին կնոջմէն ` Միրնա Մըրրէն ունեցած երեխաները ողջունելէ եւ անոնց հետ ողջագուրուելէ ետք, ուզեց տեսնել նաեւ հայրը: Շատիան տեղեկացուց.

– Ղասսանը ներսը հանդիպման մէջ է Իսամին եւ քանի մը այլ ընկերներու հետ, որոնք  համայնքային հարց մը կը քննարկեն: Շատ չի տեւեր, քիչ ետք կը վերջացնեն, եւ կու գայ:

Ծանօթացման ընթացիկ զրոյցէ ետք Ժըպրան ըսաւ.

– Հայրս իր դիմաքանդակը դրած է մօրս գերեզմանին ճիշդ դիմացը: Կը հասկնամ… Կիսանդրին թէ՛ ինքնատիպ է, թէ՛ գեղեցիկ թէ՛ ալ արտայայտիչ…

Ֆարեսի կինը` Հալան, առաջարկեց.

– Չե՞ս ուզեր, որ քեզ ալ ծեփակերտէ… Ես շատ պիտի ուզէի, որ Իսամին ալ քանդակէր…

Շատիան աւելցուց.

– Լաւ պիտի ըլլար, Ժըպրա՛ն… մտածէ…

Իսկ Ժըպրանը կանխելու համար անոնց պնդումները` ըսաւ.

– Իմ դիմաքանդակը` չէ՛, բայց շատ պիտի ուզէի նոյն ոճով եւ արտայայտչականութեամբ ունենալ «Մալաք Ժպրայիլի» (Գաբրիէլ հրեշտակապետի) արձանը, որովհետեւ իմ «հոգեւոր հովանաւորն» է ու բազմաթիւ փորձանքներէ փրկած` զիս:

Իմ հաւատացեա՛լ ընթերցող, դժբախտաբար հետագային չկրցաւ փրկել զինք ու ինչպէս յայտնի է, զոհ գնաց դաւադիր ռումբի մը, 2005-ի դեկտեմբերին:

Այն Սաատէ, 1999, ձմեռ:

Թուէյնին` իբրեւ արուեստի գործերու հաւաքորդ, չափազանց բծախնդիր էր ու նրբաճաշակ… յատկապէս` սրբանկարչութեան (iconography) պարագային: Յատուկ սէր ունէր «Մելքիթ» եւ մասնաւորապէս յունական սրբանկարներու հանդէպ: Խստօրէն պատուիրած էր ինծի, որ եթէ ատոնցմէ ձեռքս անցնի, նախ եւ առաջ իրեն ներկայացնեմ: Պատահեցաւ, որ քովս բերեն Սեն Նիկոլայի մէկ յունական սրբանկարը (icon), որ տարօրինակ էր թէ՛ յղացքով, եւ թէ ձեւով: Յաջորդ օրն իսկ տարի եւ դրի զայն իր գրադարանի սեղանին, զարմացած երեսիս նայեցաւ ու ըսաւ.

– Ուրկէ՞ է այս icon-ը, Յունաստանէ՞ն թէ՞ Ռուսիայէն:

– Տէրը ըսաւ, որ Եգիպտոսէն բերած են… ժամանակին:

– Որքա՞ն կ՛ուզեն:

Տրուած ըլլալով, որ սրբանկարը կամ առհասարակ հոգեւոր սպասները առեւտուրի մէջ պէտք չէ չարաշահել, համաձայնած էինք, որ ես ճիշդը պիտի ըսեմ, եւ ինք պիտի որոշէ իմ բաժինս: Այդպէս ալ ըրի… Ան սրբանկարը երկու կողմէն լաւ մը դիտելէ եւ խոշորացոյցով սերտելէ ետք ըսաւ.

– Շա՛տ լաւ, icon-ը թող մնայ, Սիլվային կարծիքը կ՛առնեմ եւ յետոյ կը խօսինք:

Քանի մը օր ետք Շատիան հեռաձայնեց ու հրաւիրեց: Գացի, հոն էր նաեւ Սիլվա Աճեմեանը: Հետաքրքրական ու շահեկան զրոյց ունեցանք սրբանկարչութեան, յատկապէս «Մելքիթ» արուեստի շուրջ: Երբ Թուէյնին հարց տուաւ, թէ` «Ինչո՞ւ հայերը փայտի վրայ սրբանկարչութիւն չեն ունեցած», իմ հերթին յիշեցի սրբանկարիչ Օվսէն (Յովսէփ Աշգարեան), որ իր դոկտորայի աւարտաճառը գրած էր հայկական սրբանկարչութեան մասին ու` ապացուցած, որ հայերը եւս փայտի վրայ սրբանկարչութիւն (iconography) ունեցած են, թէեւ` շատ քիչ քանակութեամբ:

Երբ պիտի մեկնէի, Թուէյնին դուրս եկաւ հետս` ճանապարհելու, գրկեց զիս ու վերնաշապիկիս վերի գրպանը վճարագիր (check) մը զետեղեց ու ըսաւ.

– Հոս մի՛ ստուգեր, յետոյ կը նայիս, թէեւ վճարածս իր գինէն պակաս է, սակայն քու ակնկալածէդ շատ աւելին է:

Երբ ինկնաշարժ մտայ եւ ստուգեցի վճարագիրը, զարմանքով նկատեցի, որ իմ ակնկալածէս չափազանց շատ աւելին էր իր տուածը…

Իմ հաւատացեալ ու պարկեշտ ընթերցող,

Այդպէս էր Ղասսան Թուէյնին` աստուածավախ, պարկեշտ ու արդարամիտ:

Այն Սաատէ, 2006, ձմեռ:

Ժըպրանի ահաբեկումէն ետք ինծի համար չափազանց դժուար էր Թուէյնիին մօտ երթալը: Երկու երեխաներն ու կինը իր տան բակին մէջ թաղելէ ետք, կը կորսնցնէր նաեւ թուէյնիներու վերջին ժառանգորդը, որուն քանի մը անգամ հանդիպելու բախտը ունեցած էի: Ամիսներ ետք հեռաձայնեցի Շատիային եւ ցանկութիւն յայտնեցի այցելելու «Ըսթեզին»: Ան ըսաւ, որ խստիւ պատուիրուած է իրեն, որ ոեւէ հիւր չ՛ընդունիր: Թերացած էի… յանցաւոր զգացի ու տխրեցայ: Քիչ անց, սակայն, Շատիան ինք հեռաձայնեց եւ ըսաւ.

– Մովսէ՛ս, «Ըսթեզը» անհամբեր կը սպասէ քեզ:

Երեխայի պէս ուրախացայ: Ամիջապէս հնդիկ վարորդիս` Շանգարին, թելադրեցի, որ քանդակագործ Ալեք Քոչարի մարմարակերտ «Հրեշտակը»  ինքնաշարժին մէջ դնէ: Բարձրացանք Այն Սաատէ: Առաջին անգամն էր, որ գրկախառնութեամբ կ՛ընդունէր զիս…  Մխիթարանքի ոչ մէկ խօսք իմ կողմէս եւ յուզումի ոչ մէկ նշան` իր կողմէ: Նստանք…: Շանգարը «Հրեշտակ»-ի քանդակը բերաւ, դրաւ սեղանին ու անխօս հեռացաւ: Նախ լաւ մը ուսումնասիրեց քանդակը, ապա լռութիւնը խզելով` ըսաւ.

– Ինչո՞ւ հրեշտակ, եթէ ոչ` գրիչ կամ սուր մը…

– Ինք կը հաւատար, որ «Մալաք Ժըպրայիլը» իր պահապան հրեշտակն է եւ ցանկութիւն ունէր պատուիրելու զայն: Այս մէկը իբրեւ Գաբրիէլ հրեշտակապետ չէ յղացուած, սակայն կարելի է որեւէ անուն տալ անոր: Գիտե՞ս` երանի անձամբ ճանչած չըլլայի…

Ըսի ու չկրցայ շարունակել… բնազդաբար մեր աչքերը հանդիպեցան իրարու… ան ուղիղ աչքերուս նայեցաւ ու ըսաւ.

– Հերոսներու մահը չեն ողբար ես հպարտ եմ Ժըպրանով,  ե՛ս այդպէս դաստիարակած էի զինք, այս դժնդակ կացութեան մէջ ուրիշ կերպ չէր կրնար ըլլալ, հայրենիքը նահատակներով կ՛ապրի…

(Յապաւուած)

Երեւան, Ապրիլ 2023