Պատրաստեց՝ ՆԱՐԷ ԳԱԼԵՄՔԷՐԵԱՆ
Կասկածէ վեր է, որ պատերազմը անբաղձալի է եւ հետեւանքը` անկանխատեսելի: Ճիշդ է, որ կողմերէն մէկը կը յաղթէ, միւսը կը պարտուի, բայց երկուքն ալ ի՜նչ գին կը վճարեն ատոր համար: «Ուաշինկթըն Փոսթ» թերթի կայքը հրապարակած է յօդուած մը, ուր ուսումնասիրողներ ներկայացուցած են, թէ պատերազմը նոյնպէս կրնայ վերամիացնել մարդիկ, որոնք կը նախաձեռնեն իրենց երկրի վերակառուցման եւ ազգային միասնականութեան: Յօդուածը նոյնպէս շահեկան է Հայաստանի, Արցախի եւ Լիբանանի համար:
Ն.
Հետազօտողները պարզած են, որ պատերազմը ունի
ուշագրաւ եւ հրաշագործ ազդեցութիւն
Քսանհինգ տարի առաջ ափրիկեան ափամերձ Սիերա Լէոնի մէջ քաղաքացիական պատերազմ բռնկեցաւ: Քաղաքայիններ կոտորուեցան, անդամահատուեցան եւ խմբովին բռնաբարուեցան: Երեխաներ կ՛առեւանգէին եւ անոնց թմրեցուցիչ կը ներարկէին զանոնք կռուելու մղելու համար:
Աւելի քան տասնամեակ մը տեւած հակամարտութեան աւարտին բնակչութեան կէսէն աւելին լքած էր իր տունը, եւ շուրջ 70 հազար անձ մահացած էր` ըստ ՄԱԿ-ի տուեալներուն:
Քանի մը տարի ետք Սիերա Լէոնի կառավարութիւնը տուն-տուն հարցազրոյցներ կատարեց` վերակառուցման եւ հաշտեցման հոլովոյթը գնահատելու համար: Մարդոց հարցուցին պատերազմին կապուած իրենց փորձառութիւններուն, ընթացիկ եկամուտներուն, համայնքային հանդիպումներուն անոնց մասնակցութեան եւ քաղաքական ներգրաւուածութեան մասին:
Պատերազմը բազմաթիւ կեանքեր քանդեց: Մարդոց շուրջ 44 առ հարիւրը յայտնած է, որ իրենց ընտանիքին մէջ մէկը սպաննուած է: Այդուհանդերձ, խորապէս զարմանալի փոփոխութիւն տեղի ունեցած է փրկուածներուն համար:
Իրենց դրացիներուն համեմատ անոնք, որոնք աւելի շատ բռնութեան ենթարկուած էին, նոյնպէս աւելի շատ կը վստահէին ուրիշներուն: Անոնք աւելի գործուն էին իրենց համայնքներուն մէջ, եւ աւելի հաւանական էր, որ քուէարկէին:
Այդ ինչպէ՞ս կրնայ ըլլալ:
«Մենք բոլորս կ՛ակնկալէինք այս սարսափելի հետեւանքները համայնքի համար, մարդոց` իրարու հանդէպ վստահութեան համար,- ըսաւ տնտեսագէտ Էտուարտ Միկել, որ 2000-ականներու սկզբին մեկնած է Սիերա Լէոն` ուսումնասիրելու յետպատերազմեան վերականգնումը: Փոխարէնը` մենք կը գտնէինք պատերազմի դրական արդիւնքը»:
Սկիզբը նոյնիսկ Միկել թերահաւատ կը վերաբերէր իր ձեռք ձգած արդիւնքներուն: Սակայն վերջին տասնամեակին հրապարակուած են 19 հետազօտութիւններ, որոնք կը փաստեն նոյնը ոչ միայն Սիերա Լէոնի, այլեւ Ուկանտայի, Պուրունտիի, Վրաստանի եւ Նեփալի մէջ: Ապացոյցները կը բազմանան:
Միկել եւ անոր գործընկերներու խումբը ետ գացին եւ կրկին վերլուծեցին այս ուսումնասիրութիւններուն բոլոր տուեալները: Անոնց եզրակացութիւնը այն է, որ պատերազմի ժամանակ բռնութեան փորձառութիւնը ձեւով մը կը փոխէ մարդիկը դէպի լաւը` դարձնելով զանոնք աւելի համագործակցող եւ վստահելի: Եւ անոնք ունին որոշ տեսութիւններ, որոնք կը բացատրեն, թէ ինչո՛ւ:
Անոնց աչքէ անցուցած ուսումնասիրութիւններէն ոչ մէկը, անշուշտ, իրական փորձառութիւն էր: Գիտնականները չեն կրնար որոշ մարդոց յանձնարարել կողոպտել: Փոխարէնը` անոնք կը հիմնուէին այն փաստին վրայ, որ պատերազմը ինքնին յաճախ պատահական կը հարուածէ: Սիերա Լէոնէի մէջ, օրինակ, ներխուժողները պտուտահողմի մը նման կրնան քաղաքին մէջ շրջագայիլ` քանդելով որոշ տուներ, իսկ միւսները անձեռնմխելի ձգելով: Հիւսիսային Ուկանտայի մէջ ապստամբներու առեւանգումները գործած են նման կամայականութեամբ: Նեփալի քաղաքացիական պատերազմը անկանխատեսելի քանդումներ պատճառեց. յատուկ պատճառ մը չկար, թէ ինչո՛ւ գիւղերը բռնութեան մէջ յայտնուեցան:
Կարեւոր է հասկնալ, որ շատ սարսափելի էին այս հակամարտութիւններէն քանի մը հատը: Ուկանտայի մէջ ապստամբները բռնաբարած են կիներ եւ կտրած են անոնց շրթունքները, ականջներն ու կուրծքը: Սիերա Լէոնէի մէջ զինուած կուսակցութիւնները սովորաբար կը կտրէին գիւղացիներուն ձեռքերն ու ոտքերը:
Այս վայրագութիւններու լոյսին տակ փրկուածներու տոկունութիւնը առաւել ուշագրաւ կը թուի:
Մարդիկ, որոնք աւելի շատ բռնութեան ենթարկուած են պատերազմի ժամանակ, տարիներ ետք կայացած հարցախոյզերուն մէջ յայտնած են, որ աւելի շատ մասնակցած են քաղաքացիական եւ քաղաքական գործունէութեան: Անոնք իրարու հետ աւելի համագործակցած են հետազօտողներու խաղ-փորձերու ընթացքին:
Օրինակ` որոշ ուսումնասիրութիւններ զուգորդած են անանուն անծանօթ մարդիկ` անձի մը տալով գումար, որ կարելի է կիսել կամ կուտակել: Այս կը կոչուի «բռնապետի խաղ», որովհետեւ դրամ ունեցողը ունի ամբողջ իշխանութիւնը:
Սիերա Լէոնէի մէջ հետազօտողները պարզած են, որ մարդիկ, որոնք պատերազմի ժամանակ ենթարկուած են աւելի շատ բռնութիւններու, աւելի առատաձեռն են. անոնք բռնապետի խաղին մէջ աւելի շատ գումար բաժնած են, քան` դրացիները, որոնք շատ բռնութիւն չեն տեսած:
Այլ տեսակի փորձ մը մարդոց համագործակցելու պատրաստակամութիւնը ստուգեց: Նեփալի մէջ գիւղացիները կը բաժնէին խումբերու, ուր անոնք կը կարողանային քուէարկել համագործակցելու կամ եսասէր ըլլալու ի նպաստ: Համագործակցութեան ի նպաստ իւրաքանչիւր քուէի դիմաց հետազօտողները բոլոր մասնակիցներուն տուած են չորս ռուփի: Եթէ մարդիկ կը քուէարկէին ի նպաստ իրենց, անոնք կը ստանային 20 ռուփի, ինչ որ ըլլար խումբին վճարումները: Օրինակ, եթէ 10 անձէն չորսը կողմ քուէարկած են համագործակցութեան, բոլորը կը ստանան 16-ական ռուփի: Այդուհանդերձ, եսասէր քուէարկողները նոյնպէս ստացած են 20 ռուփի նուէր` 36 ռուփի ընդհանուր վճարման դիմաց:
Այս տեսակի խաղի մէջ իմաստ ունի անհատներու համար քուէարկել եսասիրաբար, անկախ անկէ, թէ ի՛նչ կ՛ընեն բոլորը: Մարդիկ միայն այլ կերպ կը քուէարկեն, եթէ աւելի շատ մտածեն համայնքի մասին, քան` սեփական բարեկեցութեան:
Նեփալի մէջ, քաղաքացիական պատերազմէն ետք, գիւղերու մէջ արդէն իսկ կար միասնականութեան ուժեղ զգացում: Ուսումնասիրութիւնը ցոյց տուած է, որ մասնակիցներուն շուրջ երկու երրորդը քուէարկած է ի նպաստ ընդհանուր համագործակցութեան:
Սակայն համայնքային զգացողութիւնը աւելի էր այն վայրերուն մէջ, որոնք աւելի շատ են տուժած են պատերազմական բռնութիւններէն, ուր մարդոց 76 առ հարիւրը քուէարկած է ի նպաստ համագործակցութեան` համեմատած պատերազմէն աւելի քիչ տուժած շրջանի մարդոց 60 առ հարիւրին հետ:
Երբ հետազօտողներու խումբը վերանայեցաւ պատերազմի եւ համագործակցութեան վերաբերեալ այս բոլոր ուսումնասիրութիւնները, անոնք նկատեցին երկու հետաքրքրական օրինաչափութիւններ:
Նախ` պատերազմի դրական ազդեցութիւնը կարծես թէ չմեղմացաւ: Որոշ ուսումնասիրութիւններ կայացած են խնդրոյ առարկայ հակամարտութեան աւարտէն տասնամեակ մը ետք, սակայն անոնք տակաւին պարզած են, որ պատերազմի սպիները մարդիկը դարձուցած են աւելի առատաձեռն, քաղաքականապէս աւելի գործուն, եւ աւելի հաւանական է, որ իրենց համայնքներուն մէջ առաջնորդներ ըլլան:
Երկրորդ` որոշ ուսումնասիրութիւններ ցոյց տուին, որ աւելցող այլասիրութեան սահմանափակումներ կան:
Որոշ փորձ-խաղեր ցոյց տուին, որ պատերազմի բռնութեան ենթարկուիլը մարդիկը աւելի լաւ կը դարձնէ իրենց գիւղի անդամներուն հետ, բայց` ոչ անպայման իրենց համայնքէն դուրս գտնուող մարդոց հետ:
Այս բնաբան մըն է, որ պէտք է աւելի մանրամասն ուսումնասիրուի, ըսաւ Միկել, բայց այդ աջակցութիւն է սադրիչ գաղափարին համագործակցութեան եւ առատաձեռնութեան ծագման մասին:
Մարդիկ իրենք զիրենք կատարեալ բանական չեն պահեր, ինքնասպասարկման ձեւերով:
Մենք բոլորս կը զգանք, օրինակ, բարոյական կամ հասարակական պարտաւորութիւն` առատաձեռն ըլլալու օտարներու նկատմամբ, ինչպէս ցոյց տուած են բազմաթիւ տարբեր մշակոյթներու միջեւ կայացած հոգեբանական փորձերը:
Համագործակցութեան այս բնազդը գրեթէ անկասկած նպաստած է մեր նախնիներու գոյատեւման: Մենք խումբերով շատ աւելի հզօր ենք, քան` առանձին:
Բայց այդ գաղափարին կապուած փոքր խնդիր մը կայ:
Ենթադրենք, որ դուք կ՛ապրէիք համայնքի մը մէջ, ուր բոլորը ի ծնէ առատաձեռն էին, բայց դուք ունէիք փոփոխութիւն մը, որ ձեզ եսասէր դարձուցած էր: Դուք կը բարգաւաճէիք` ապրելով բոլորին քրտնաջան աշխատանքով, եւ ի վերջոյ ձեր եսասէր սերունդը կը տիրապետէր համայնքին:
Այլ խօսքով, կը թուի, թէ բնական ընտրութիւնը երկարատեւ հեռանկարի մէջ կը մարէ այլասիրական որեւէ մղում, քանի տակաւին մարդիկ անընդհատ վտանգի տակ չեն եղած եւ կրնան գոյատեւել միայն միանալու պարագային:
Վերջին տարիներուն բարեկարգչական հոգեբանները կը պնդեն, որ պատերազմը կրնայ կարեւոր դեր խաղալ մեզ աւելի համագործակցող դարձնելու գործին մէջ:
Մենք գիտենք, որ մարդկութիւնը արիւնոտ անցեալ ունի. Տարբեր ցեղերու միջեւ մնայուն հակամարտութիւնը կը վերացնէր բոլոր խումբերը, ուր մարդիկ չէին կրնար միասին աշխատիլ կամ զոհուիլ յանուն ընդհանուր բարօրութեան: Միաժամանակ, իմաստ չունի անխտիր բարի ըլլալ ուրիշներու նկատմամբ: Եթէ պատերազմը մեզ աւելի բարի դարձուց մեր դրացիներուն հետ, մենք այլեւս դուրսիններուն չենք վստահիր:
«Հաւանական կը թուի, որ բազմաթիւ խումբերու եւ մարդկային նախապատմութեան զգալի ժամանակաշրջաններուն համար մահացու խմբակային հակամարտութիւնը կրնար բաւական յաճախակի ըլլալ` աջակցելու այլասիրութեան բաւական թանկարժէք ձեւերու տարածման», քանի մը տարի առաջ «Սայընս» թերթին մէջ գրած է տնտեսագէտ Սեմ Փուլս: «Այս կրնայ օգնել բացատրելու, թէ ինչո՛ւ այլասիրութիւնը յաճախ չի տարածուիր խումբի սահմաններէն անդին, եւ թէ` այս տեսակի «ծխական այլասիրութիւնը» կրնայ զարգանալ մարդոց եւ թերեւս նոյնիսկ այլ կենդանիներու մէջ», կ՛աւելցնէ ան:
Այս ինչպէ՞ս կը բացատրէ պատերազմի բռնութիւններու զոհերու առատաձեռնութեան օրինաչափութիւնները:
Հետազօտողները կ՛ենթադրեն, թէ մեր եղափոխութեան պատմութիւնը կրնայ մեզ դրսեւորել որոշ ձեւերով վարուելու` օտար մարդոց հետ, պրկուած կամ վայրագ հանդիպումներէ ետք: Խաղաղութեան ժամանակ մենք մեր միջեւ կրնանք ծեծկռտուիլ, բայց սրուած հակամարտութիւններու ժամանակ մենք բնազդաբար կրնանք համագործակցիլ, եւ այս յատկանիշը կրնար օգնած ըլլալ մեր նախնիներուն` յաղթելու իրենց մրցակիցներուն:
Այն երկիրներուն մէջ, որոնք տուժած են քաղաքացիական պատերազմէն, հաւանաբար զգուշութեան նշում կայ:
Եթէ պատերազմի բռնութեան հետեւանքն է խստացնել տեղական համերաշխութիւնը, այդ կրնայ մեծցնել ազգի կրկին պառակտուելու հաւանականութիւնը:
Բայց կան բազմաթիւ ապացոյցներ, որ մարդիկ կրնան փոխել իրենց կարծիքն այն մասին, թէ ո՞վ օտար կը նկատեն:
Ցեղասպանութենէն Ռուանտայի ուշագրաւ վերականգնումը մասամբ պայմանաւորուած է ազգային մէկ ինքնութիւն ընդգծելու կառավարութեան արշաւով, որ կը ներառէ արգելք` որեւէ յայտարարութեան կամ ճառի, որ կ՛ընդգծէ տարբեր կողմերու միջեւ տարակարծութիւնները:
Հետազօտողները կը շեշտեն, որ մենք շատ բան ունինք սորվելու այն մասին, թէ ինչպէ՛ս ազգերը կը վերակառուցուին պատերազմէն ետք:
Ակներեւ է սակայն, որ վէրքը կրնայ ուժեղացնել, ոչ թէ մեղմացնել քաղաքացիական կեանքը: Այս կրնայ ըլլալ ճնշումի ընդհանուր արձագանգ: Առնչակից ուսումնասիրութիւնները ցոյց կու տան, որ բռնի յանցագործութիւններէն կամ բնական աղէտներէն փրկուածները նոյնպէս աւելի շատ ներգրաւուած են իրենց համայնքներուն մէջ:
Ուրեմն մենք պէտք չէ այդքան յոռետես ըլլանք աշխարհի «պատերազմէ քանդուած» շրջաններու նկատմամբ, մենք պետք չէ այդքան անտեսենք, մենք պետք չէ այդքան զարմանանք, երբ բռնութեամբ պատուած երկիրները հրաշքով կը վերականգնին:
«Տուեալները կտրականապէս կը մերժեն տարածուած տեսակէտը, որ պատերազմական բռնութեան ենթարկուած համայնքները եւ մարդիկ անխուսափելիօրէն կը զրկուին հասարակական դրամագլուխէն, հաւաքական գործողութիւններէ եւ վստահութենէ», կը գրեն հետազօտողները:
Այս գաղափարները պէտք չէ այդքան օտար թուին:
Ժողովրդական իմաստութիւնը շատոնց կը պնդէր, որ հակամարտութիւնները կը միացնեն մարդիկը. օրինակ` դարեր առաջ եւրոպական պետութիւններու միջեւ պատերազմները ամրապնդեցին ազգային ինքնութիւնները:
Հետազօտողները նոյնպէս կը նշեն, որ յետպատերազմեան հասարակութիւնները աւելի յաճախ ընդունած են օրէնքներ, որոնք կ՛ամրապնդեն հասարակական ապահովութեան ցանցը եւ սեռերու միջեւ հաւասարութիւնը:
Մարդիկ կրնան ունենալ հակամարտութիւններու եւ մրցակցութեան բնազդ, բայց կը թուի, թէ մենք նոյնպէս ունինք վերակառուցելու բնազդ:
Մինչ պատերազմի մարդկային գինը սարսափելի է, սակայն կրնայ նոյնպէս ըլլալ լաւատեսութեան գոնէ պատճառ մը, երբ բռնութիւնը աւարտի:
