Ա. Ա.
Ցեղասպանութեան ենթարկուած ազգի մը պատկանող անհատներուն համար չափազանց դժուար եւ, բազմաթիւ պարագաներու ալ, գրեթէ անկարելի է պատրաստել գերդաստանի ծառը: Մեր պարագան ալ այդպէս է:
Հայոց ցեղասպանութեան զոհ գացած երկու գերդաստաններու երրորդ սերունդին կը պատկանիմ: Հայրս` մարաշցի, մայրս` ուրֆացի: Հօրենական մեծ հայրս եւ մեծ մայրս` Յովհաննէս Ապտալեան եւ Թագուհի Սերայտարեան: Մօրենական մեծ հայրս եւ մեծ մայրս` Արմենակ Չուլճեան եւ Ազգանուշ Իշխանեան: Ինչ որ գիտեմ մեծ հայրերուս եւ մեծ մայրերուս ծնողներուն, հարազատներուն եւ ազգականներուն մասին, բնաւ բաւարար չէ, որպէսզի կարենամ գոնէ երեք սերունդ ետ երթալով` գերդաստանի ծառ մը պատրաստել: Գիտեմ, օրինակի համար, որ Թագուհի Սերայտարեանին հօրեղբօր տղան Յովհաննէս Ապտալեանի հօրեղբօր զաւակները եւ հօրաքրոջ աղջիկը, Արմենակ Չուլճեանի հօրաքրոջ աղջիկը փրկուած են ցեղասպանութենէն եւ Լիբանան կ՛ապրէին: Թագուհի Սերայտարեանին քոյրերը` Մայրանուշ, Սիրանուշ եւ Սիմա եւս փրկուած են, եւ ամէն մէկը երկիր մը ապրած ու մահացած է: Սիման` Լիբանան, Սիրանուշը եւ Մայրանուշը, եթէ չեմ սխալիր, Միացեալ Նահանգներ: Այս տեղեկութիւնը կրնայ սխալ ըլլալ, բայց ես այսպէս գիտեմ: Մօրենական մեծ մօրս` Ազգանուշի քոյրը ապրած ու մահացած է Փարիզ: Ունեցած է աղջիկ մը Մատլեն անունով: Այսքա՛ն: Գիտեմ նաեւ, որ Ազգանուշին հայրը քահանայ է, Պուրսայի եկեղեցիներէն մէկուն հովիւը, Մուրատ քահանայ Իշխանեան: Այսքա՛ն: Մօրենական մեծ հայրս` Արմենակը, ունէր եղբայր մը` Դաւիթ, որ որդեգրած է մայրս: Այս բաժինը փակելու համար պէտք է նշեմ մեծ հայրերուս եւ մեծ մայրերուս թաղման վայրերը, որովհետեւ իսկապէս բացառիկ ապացոյց մըն է, թէ Հայոց ցեղասպանութիւնը ի՛նչ ահաւոր տարողութիւն ունեցած է ընտանիքներու եւ ամբողջ գերդաստաններու տարտղնման եւ անհետացման իմաստով: Յովհաննէս թաղուած է Լիբանան, Պուրճ Համուտի Ազգային գերեզմանատունը: Թագուհի մեծ մայրս թաղուած է Լոս Անճելըս: Արմենակ մեծ հայրս թաղուած է Քոնէյթրա (Սուրիա), իսկ Ազգանուշ մեծ մայրս ալ թաղուած է Լաթաքիա: Այսինքն թէ՛ հօրս եւ թէ՛ մօրս գերդաստանները, ինչպէս` սփիւռքահայերուն մեծ մասը, գերդաստանի դարաւոր դամբարան չունին, պարզապէս որովհետեւ ցեղասպանութեան պատճառով ողջերը ցիր ու ցան եղած են:
Սակայն այս նախաբանէն ետք անմիջապէս պէտք է նշեմ, որ միշտ մտածած եմ, թէ ինչպէ՛ս եւ ինչո՛ւ մեծ հայրս Ապտալեան, իսկ հօրեղբօրը զաւակները, որոնք Երեւան եւ Պուլկարիա կ՛ապրէին, Տեմիրճեան են: Մեր մականունը ինչո՞ւ Ապտալեան է, կը հարցնէի մօրս, որովհետեւ հայրս անտեղեակ էր: Երկրորդ դասարանէն Հայ աւետարանական Շամլեան- Թաթիկեան վարժարանէն դուրս եկած պատանի մը, որ կօշկակարի աշկերտ, ապա կօշկակար դարձած էր: Գրել-կարդալ ալ չէր գիտեր: Թրքախօս էր եւ եօթանասունական թուականներու «Թրքերէն խօսողին հայերէն պատասխանէ» նշանաբանով չափազանց օգտակար արշաւին շնորհիւ` խօսակցական հայերէն սորված էր եւ միշտ կը ջանար հայերէն խօսիլ տան մէջ: Ուրեմն չէի ակնկալեր, որ գիտնար, թէ ինչո՛ւ Ապտալեան է մեր մականունը: Մեծ մայրս` Թագուհին գիտէր պատասխանը եւ պատմութիւնն ալ, թէ ինչո՛ւ Յովհաննէսը Ապտալեան է:
Հիմա ապտալ բառին մասին:
Զէյպէք պարը թէ՛ թուրքերը եւ թէ՛ յոյները կը պարեն: Անշուշտ` իրարմէ որոշ տարբերութիւններով: Թուրքերուն զէյպէքը աւելի տիրական է, որովհետեւ զէյպէք պատերազմիկներուն պատմութեան սերտօրէն առնչուած է: Սկսայ պրպտել այս պարին մասին, եւ այդ ընթացքին է, որ լոյսը փայլատակեց ապտալ բառին վրայ: Զէյպէքի թրքական տարբերակները շատ են եւ անոնցմէ մին կը կոչուի Abdal Zeybegi: Երբ այս տեղեկութիւնը կարդացի, մեր մականունին մասին մեծ մօրս պատմած պատմութիւնը իր իմաստը ստացաւ, որովհետեւ միտքիս մէջ որոշ շփոթ կար ապտալ եւ ափթալ բառերուն միջեւ: Առաջինը գոյական է, երկրորդը` ափթալ, ածական է, թրքերէն է եւ ապուշ կը նշանակէ: Կը մտածէի, թէ ինչո՛ւ Ապուշեան է մեր մականունը: Արդեօք ո՞վ էր ապուշը, որուն այդ «շնորհ»-ին պատճառով ալ մեծ հօրս մականունը Ապտալեան էր: Իսկ մինչ այդ մեծ մօրս պատմածն ալ անիմաստ պատմութիւն մը կը սեպէի, մինչեւ որ Abdal Zeybegi կարդացի, եւ ամէն ինչ յստակացաւ:
Սկսայ պրպտել: «Abdal zeybegi/ turkmen bektashi dervishes were often called Abdal. There was also Abdal tribe belonging to white Huns… White Huns for Armenians were Hephthal or Heptal and sometimes identified with Kushans»:
Հայոց պատմութեան մեր դասագիրքերուն մէջ հոները եւ քուշանները, ինչպէս նաեւ ալանները ներկայ են: Հարցը ատիկա չէ: Խնդիրը, որ յստակացաւ, մեծ մօրս պատմածին վաւերականութիւնն էր:
Ուրեմն, մեծ հօրս նախահայրերէն մին, որուն անունն իսկ չեմ գիտեր, եղած է մեծահարուստ մը: Բայց դժբախտութիւն մը ունէր այս մարդը: Արու զաւակները կը մահանային երեք տարեկան չեղած: Օր մը տերվիշ մը կը մօտենայ եւ կ՛առաջարկէ արու զաւակ ունենալու պարագային զայն յանձնել ապտալ տերվիշներուն, որոնք մինչեւ եօթը տարեկան զայն պիտի պահէին, ապա յանձնէին ծնողներուն: Մեծ հօրս նախահայրը կը համաձայնի: Երբ կը ծնի արու զաւակը, զայն անմիջապէս կը յանձնեն ապտալ տերվիշներուն, որոնք եօթը տարի ետք պատանին կը վերադարձնեն ծնողներուն: Մեծ մայրս նաեւ կը պատմէր, որ իբր թէ պատանին վերադարձուցած են` անոր ծանրութեամբ ոսկիի փոխարէն: Այս տեղեկութիւնը քիչ մը հեքիաթային է, բայց ասիկա կարեւոր չէ: Այսպիսով, ան կը ստանայ Ապտալօղլու անունը: Եւ ահա Յովհաննէս Ապտալեան, որ նաեւ մարաշցի ըլլալով հանդերձ, «Իզմիրլի Վաննես» ալ կոչուած է, որովհետեւ որոշ շրջան մը Զմիւռնիոյ մէջ յոյն հրուշակագործի մը աշակերտած է: Ապա Պէյրութի մէջ 1940-ական տարիներուն թերթանուշ պատրաստելով` մեծ ափսէի մը մէջ փողոցները թերթանուշ վաճառած է: Ըստ մեծ մօրս, Յովհաննէսին պատրաստած թերթանուշին պահանջը մեծ եղած է: Կը յիշեմ` մեծ մայրս ինչպէ՛ս կը պատրաստէր սարը պուրման: Սորված էր մեծ հօրմէս: Իրարու վրայ կը շարէր տասը գունդ, մէկ առ մէկ ափովը քիչ մը բանալով եւ անոնց միջեւ օսլա թափելով: Յետոյ գրտնակի մէկ անցումով տասը գունդերը կը վերածէր թափանցիկ թերթիկներու: Կը դիտէինք զմայլած:
Հիմա սկսայ հաւատք ընծայել մեծ մօրս պատմածին` Յովհաննէս Ապտալեանի մականունին մասին: Վստահ եմ, որ բազմաթիւ մանրամասնութիւններ կը պակսին: Նաեւ չափազանցուած բաժիններ ալ ունի պատմութիւնը: Կարեւոր չէ: Խնդիրը այն է, որ Ապտալեան մականունին իմաստը գտայ:
Կան բազմաթիւ մականուններ, որոնց ծագումը շատ յստակ է: Գազանճեան` կաթսայագործ, Գալայճեան` կլայեկող, Գասապեան` մսավաճառ, Նալպանտեան` դարբին, Չիլինկիրեան` փականագործ, Չաքմաքճեան` որեւէ բանի մը կրկնօրինակը պատրաստող: Պէրպէրեան` սափրիչ: Շարքը շատ երկար է: Մեր մականունը, սակայն, այս մեծ խումբին չի պատկանիր:
Մականուններու աշխարհը գաղտնիքներ պարունակող մեծ, շա՜տ մեծ սնտուկ մըն է: Երանի ունենայինք կարելիութիւնը պրպտելու եւ երեւան հանելու իւրաքանչիւր մականունի ակունքը, պատմութիւնը, փոխաբերական կամ իսկական իմաստին տակ թաքնուած տեղեկութիւնները: Կը հաւատամ, որ եթէ ցեղասպանութեան չենթարկուէինք, աւելի դիւրին կ՛ըլլար այս խնդիրը: Ցեղասպանութիւնը իր բազմաթիւ ահաւոր հետեւանքներուն կողքին ունի նաեւ ահաւոր հարուած մը: Սերունդներուն միջեւ կապը կտրուեցաւ: Ափսո՜ս:
