Պատրաստեց՝ ՆԱՐԷ ԳԱԼԵՄՔԷՐԵԱՆ
Դարերու ընթացքին դաւաճանութիւնը պատմութեան մէջ աւերներ գործած է եւ արմատախիլ չէ եղած: Մասնագէտներ, հոգեբաններ յաճախ անդրադարձած են այս վատ երեւոյթին: Մաթիւ Լանտիս, որ միջնակարգ դպրոցի պատմութեան ուսուցիչ եւ գրող է, դաւաճանութեան մասին պատրաստած է ուսումնասիրութիւն մը` այդ բնաբանով վէպ գրելու համար: Լանտիս նախքան իր գիրքը հրատարակելը` գրած է յօդուած մը, որմէ կը ներկայացնենք հատուածներ:
Ն.
Երբ կը պատրաստուէի սկսիլ իմ առաջին վէպս, ես տարուած էի պատմութեան բնաբանով. ժառանգուած դաւաճանութեան բեռը:
Իմ գիրքիս հերոսները կը սերին ամերիկեան պատմութեան դէմքերէն, որոնք ըրած են բաւական ամօթալի բաներ: Անոնք ինծի կը ստիպեն մտածել աւելի մեծ հարցի մը շուրջ. ինչո՞ւ մարդիկ կը դաւաճանեն:
Որոշ հետազօտութիւններ եւ իմ կարծիքներս յանգեցուցին երկու պատճառի:
- Մարդիկ Կը Դաւաճանեն, Որովհետեւ Շատ Դժբախտ Են:
Մէջբերելով Միացեալ Նահանգներու Կեդրոնական հետախուզութեան վարչութեան (Սի.Այ.Էյ.) վերջերս գաղտնազերծուած ուսումնասիրութիւնը` կ՛ըսէ «Դասալքութիւնը, շեղումը… արարք է, որ ստիպուած կը զգայ այդ ընել դժգոհութենէն, հիասթափութենէն, ընկճուածութենէն կամ պարտութենէն… պատասխան` կեանքի սուր ճնշող ճգնաժամին կամ կուտակման, ճգնաժամերու կամ հիասթափութիւններու»:
Այս հիասթափութիւնները կրնան ըլլալ բառացի ամէն բան` բաւական ձանձրալիէն մինչեւ բացառիկ մեծ:
Իմ վէպիս մէջ տասնեօթնամեայ Ճասպերը ժամանակակից ժառանգորդն է Պենետիկտոս Առնոլտի, հաւանաբար` ամերիկեան պատմութեան ամէնէն յայտնի դաւաճանին:
Թէեւ դժուար է գիտնալ, թէ ի՛նչ բան Առնոլտը մղած է այդ արարքին, մենք գիտենք, որ ան այնպէս կը զգար, որ պատերազմի դաշտի իր հերոսութիւնները անտեսուած են (դժգոհութիւն), ան հազիւ կը քալէր այդ մարտերուն մէջ ոտքը գրեթէ կորսցնելէ ետք (ճնշուածութիւն) եւ բարձր հեղինակութիւն վայելող հայրենասէր կոչուած Ժոզեֆ Ռիտ անունով իսկապէս զինք ամչցուց երկար եւ հրապարակային ռազմական դատավարութեան ժամանակ (պարտութիւն):
Կրկին մէջբերենք Միացեալ Նահանգներու Կեդրոնական հետախուզութեան վարչութեան զեկոյցը. «…անհատները յաճախ իրենք իրենց կը ստիպեն գործել»:
Բայց այդ ամբողջ «դժբախտութիւնը» իսկապէս կը պատկանի «սեփական շահերու» աւելի մեծ դասակարգին, այսինքն`
- Մարդիկ Կը Դաւաճանեն Իրենց Սեփական Շահերէն Մղուած:
Զարմանալի չէ, որ մարդիկ ամբողջապէս կապուած են իրենք իրենց վրայ, կամ որ այդ մղումը զանոնք կը տանի դէպի վատ բաներ:
Պարզապէս քննեցէ՛ք իւրաքանչիւր բռնապետ: Սեփական շահը կը դրդէ յանցանքներու մեծամասնութեան, եթէ ոչ` բոլորին, ու թէեւ ատիկա շատ պարզ է (մարդիկ վատ բաներ կ՛ընեն շատ որոշ պատճառներով կամ իրավիճակներով), եսասիրութիւնը սովորաբար անոր կը հետեւի:
Բայց եթէ սեփական շահը կը դրդէ մարդկիկ դաւաճանութեան, ինչո՞ւ որոշ մարդիկ կը տարուին այդ ցանկութեամբ, իսկ միւսները` ոչ:
Պատասխանը կարծես թէ մարդու նախապէս գոյութիւն ունեցող հոգեբանութիւնն ու հանգամանքն է: Օրինակ` ձեր ծնողները որքանո՞վ ձեւաւորած են որոշ յատկանիշներ, ինչպիսիք են հաւատարմութիւնը կամ շնորհքը, եւ որքանո՞վ ձեր վիճակը ողբալի է:
Սի.Այ.Էյ. ունի բանաձեւ մը, եթէ դուք կ’ուզէք պարզել դաւաճանութիւն գործելու ձեր հաւանականութիւնը. Անհատական հոգեբանութիւն (Ա) անգամ` Հանգամանքը (Հ) հաւասար է Դասալքութեան (Դ): Սի.Այ.Էյ. կ՛ըսէ, որ այդ ճշգրիտ գիտութիւն չէ, բայց կրնայ օգտակար ըլլալ` տեսնելու, թէ արդեօք, նկատի առնելով հանգամանքը, կը դիմէ՞ք անոնց, որոնք նախապէս սրտամօտ կը նկատէիք:
Մենք Բոլորս Կը Դաւաճանենք
Մեզմէ շատեր երբեք չեն յայտնուիր Առնոլտի նման մեծ հզօրութեան, փառքի կամ հնարաւոր վրէժխնդրութեան դիրքերու մէջ, բայց մենք տակաւին դաւաճանութեան մէջ ենք, օրինակ, երբ ձեր ընկերը ձեզի բան մը կ՛ըսէ, եւ դուք բացարձակապէս երդում կ՛ընէք երբեք ոչ ոքի ըսել, քանի որ անիկա նման կ՛ըլլայ բամբասանքի:
Եւ ապա դուք կ՛ընէք:
Դուք քանի մը երկվայրկեան կը դաւաճանէք վստահութեան` ըլլալով ուշադրութեան առարկայ, երբ այլ մարդոց գաղտնիքը կը տարածէք, որ հաստատ պէտք չէր ընէիք:
Այդ դաւաճանութիւնը մեծ, քաղաքական տեսակ չէ, այլ կը բխի նոյն սեփական շահերէ:
Թերեւս հարցնելու փոխարէն, թէ ինչո՞ւ մարդիկ կը դաւաճանեն, մենք իսկապէս պէտք է հարցնենք, թէ ինչո՞ւ մենք այնքան կը զարմանանք, որ մարդիկ դաւաճանութիւն կ՛ընեն, երբ կեանքը մեզ անընդհատ կը դնէ այնպիսի հանգամանքներու մէջ, որոնք կը պահանջեն զոհաբերել մեր սեփական շահը ուրիշներու համար:
Կը կարծեմ, ասիկա ճիշդ այն էր, որ նկատի ունէր Ճորճ Ուաշինկթըն, երբ կը փորձէր քննել Առնոլտի դաւաճանութիւնը:
«Դաւաճանները ամէն երկրի մէջ կ՛աճին, եւ ներկայի յեղափոխութեան ժամանակ աւելի շատ պէտք է զարմանալ, որ ցանկը այնքան փոքր է: Քիչեր գտնուած են»:
Եզրակացութիւն
Եթէ ճիշդ է, որ`
ա) Մենք բոլորս հակուած ենք իրավիճակային դժբախտութեան տարբեր աստիճաններու:
բ) Սեփական շահը կը դրդէ մեր ցանկութիւններու մեծ մասը, ապա կը թուի, թէ մեզմէ ոչ ոք անձեռնմխելի է դաւաճանութեան` մեծ կամ փոքր գործողութիւններէն:
«Դաւաճանութեան ծինը» գոյութիւն չունի, քանի որ յատկանիշը արդէն ընդհանուր է. դաւաճանելու մեր բնական հակուածութիւնը` աւելցուած այն աստիճանին, որով մենք կը հաւատանք, որ մեր սեփական շահի օրինականութիւնը կրնայ որոշել, թէ արդեօք, Առնոլտին նման, մենք կ՛երթա՞նք դաւաճաններու հետքերով, թէ՞ ոչ:
Բայց ճշմարտութիւն մը չի հերքեր միւսը. դաւաճանները ամէնէն վատն են:
Ուրեմն մի՛ ըլլաք անոնցմէ մէկը:
Ինչպէ՞ս Կրնաս
Դաւաճան Մը Ճանչնալ
«Entrepreneur» կայքի յօդուածագիր Թրաւիս Պրատպերի ստախօսներու ութ ընդհանրական սովորութիւններ կը նշէ.
1.- Անոնք կը ծածկեն իրենց բերանները:
2.- Անոնք իրենց ըսածները կը կրկնեն եւ չափազանց շատ մանրամասնութիւններ կը ներկայացնեն:
3.- Անոնք փախուստի կը պատրաստուին:
4.- Անոնց բառերը եւ մարմնալեզուն իրարու չեն համապատասխաներ:
5.- Անոնց շնչառութիւնը կը փոխուի:
6.- Անոնք կը փոխեն իրենց աչքերուն սովորական շարժումները:
7.- Անոնք յարձակողական կ՛ըլլան:
8.- Անոնք ջղային կերպով կը շարժին:
Դաւաճանութեան Հոգեբանութիւնը
Կրնա՞ք նկատել դաւաճանը կամ ստախօսը: Արդեօք գետին եւ ձախ նայիլը կամ վազվզելը խաբէութեան հաստատ նշա՞ն են:
Ո՛չ անպայման:
Այդուհանդերձ, չարամիտ անձերու մտածելակերպի մասին պատկերացում կազմելու փափաքը կրնայ հրամայական ըլլալ դաւաճանը կամ ստախօսը անմիջապէս ճշդելու համար:
Իսկապէս ի՞նչ բան կը մղէ չարամտութեան:
Ըստ մասնագէտ եւ ուսումնասիրութիւններու հեղինակ Թոմ Ատիի, պատասխանը կը գտնուի վստահութեան եւ ժխտման խոր իմաստին մէջ:
«Մեր հետազօտութիւնը ցոյց կու տայ, որ ճանաչողութիւնը եւ հոգեբանութիւնը կ՛առաջնորդուին լեզուի մշակումով,- կ՛ըսէ Ատին: Այս շարադրանքի գաղափարներու միակ աղբիւրը արաբական երկու բառի արմատներու խոր իմաստն է` «ամն», որ կը նշանակէ «վստահութիւն» եւ «քֆր», որ կը նշանակէ «խաբուսիկ ժխտում»:
Ատի կը բացատրէ վստահութեան (ամն) ճանաչողական-զգացական կառոյցը:
«Վստահիլ (բառին արմատը` ամն) կը նշանակէ զգացմունքային պարտաւորութիւն կատարել մէկուն, թէեւ դուն բաւարար չես գիտեր անոր մասին,- կ՛ըսէ Ատին: Այս մարդը կը դառնայ ձեր «զգացական խարիսխը»:
Ճիշդ ուրկէ՞ կը սկսի սուտը: Արդեօ՞ք այդ այն պարագային մէջն է, երբ անհատը կ’որոշէ, որ սուտը ճիշդ գործողութիւն է, թէ՞ այդ տեղի կ՛ունենայ շատ աւելի կանուխ:
Ատիկա կը նշէ, որ` ստելու հոլովոյթի սկզբնական քայլերն այն հասկացողութիւնն է, որ «անվստահութիւնը կը յանգեցնէ խաբուսիկ ժխտման»:
Ատիկա աւելի մանրամասն կը բացատրէ «խաբուսիկ ժխտման» սկզբնական քայլերը:
«Խաբուսիկ ժխտումը (բառի արմատը` ՔՖՐ) այն է, որ տեղի կ՛ունենայ ստախօսութեան հոլովոյթի սկզբնական փուլերուն մէջ: Նախ` դուք բան մը կը զգաք կամ կը դիտէք եւ գիտէք, որ այդ ճիշդ է: Դուք ճանաչողական որոշում կու տաք, որ այդ իրական է եւ ճշմարիտ:
Այնուհետեւ վստահելու ձեր դժկամութեան պատճառով (օրինակ` հիասթափութենէն վախնալով, կամ նախանձէն կամ հակակրանքէն դրդուած), դուք կը կառուցէք մեծ զգացմունքային պիտակ, որ կ՛ըսէ «ոչ իրական» եւ կը կցէք այն ամուր փաստին վրայ` փոխելով ձեր սեփական նախորդ ճանաչողական որոշումը:
Այլեւս պէտք չէ վստահիլ այս փաստին եւ ապրիլ հիասթափութեան վախով: Բաւարար փորձի պարագային, դուք կրնաք ստախօս դառնալ»:
Որքա՞ն դժուար է ինքզինք համոզել, որ բան մը ճիշդ չէ, երբ այդ ակներեւ է: Ներանձնային խաբէութեան այս տեսակը կը բեռցուի՞ անհատի մը վրայ:
Ատիկա կ՛ըսէ, որ ձեր զգացական խարիսխին համար անբարենպաստ բան ունենալու մտավիճակը կործանարար է:
«Եթէ դուք որոշէք օգտագործել խաբուսիկ ժխտումը` վստահութենէն խուսափելու համար, ատոր փոխարէն` դուք կը կորսնցնէք անվստահութեան ցաւն ու անհանգստութիւնը: Սպառեցնող է համոզել դուք ձեզ, որ բան մը ճիշդ չէ, երբ այդ ակներեւ է: Այդ կը յանգեցնէ յուզական հիւանդութեան, երբ մէկը կամ անբարենպաստ բան մը կը դառնայ ձեր զգացական խարիսխը»:
Ան կը խորհի, որ կարելի է ստել առանց շարժուձեւերու բացայայտման, եւ որ` որոշ ստուգումներ կրնան բացայայտել խաբէութիւնը անոնց, որոնք սովորաբար ոչ մէկ զգացում ցոյց կու տան:
«Խաբուսիկ ժխտումով յարմարաւէտութեան ստուգումը լուծումն է: Մենք կը հաւատանք, որ նման ստուգումներու միջոցով կրնան յայտնաբերուիլ անհատականութեան խանգարում ունեցող անձեր, որոնք կ՛արտայայտուին ծայրայեղ հակաընկերային վերաբերմունքով ու վարքով եւ խղճի բացակայութեամբ», կ՛ըսէ Ատին:
Սուտը շատ աւելին է, քան պարզապէս` անճիշդ բան մը ըսելը: Խաբէութիւնը ատկէ աւելի խոր է: Վստահութենէն խուսափելու համար խաբուսիկ ժխտումը օգտագործելը դժուար է խաբեբայի եւ խաբուածի համար:
Իսկապէ՞ս կայ փոքր սպիտակ սուտ մը:
Փորձեցէ՛ք այդ ձեր ընկերներուն եւ ընտանիքին վրայ` դիտարկելով անոր յարմարաւէտութեան կամ անյարմարութեան չափը խաբուսիկ ժխտում կատարելու ատեն: Ուշադիր հետեւեցէ՛ք անոր դէմքի արտայայտութիւններուն:
