19-էն 21 հոկտեմբեր 2021-ին Երեւանի մէջ, Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւնների ազգային ակադեմիայի (ՀՀ ԳԱԱ) նախագահութեան նիստերի դահլիճում ՀՀ ԳԱԱ Պատմութեան հիմնարկի, ՀՀ ԳԱԱ Արեւելագիտութեան հիմնարկի, ՀՅԴ Հայ դատի Կեդրոնական խորհրդի եւ «Արեւմտահայոց հարցերի ուսումնասիրութեան կեդրոն» գիտահետազօտական հիմնադրամի նախաձեռնութեամբ անցկացուեց Մոսկուայի եւ Կարսի պայմանագրերի 100-ամեակին նուիրուած «Հայաստանը եւ տարածաշրջանը. դասեր, արժեւորումներ, հեռանկարներ» խորագրով միջազգային գիտաժողովը: Հայաստանի Հանրապետութեան, Արցախի Հանրապետութեան, սփիւռքի գիտական հանրոյթի մասնագէտներ, միջազգային հեղինակութիւն ունեցող գիտնականներ քսաներկու զեկուցումներով փորձեցին վեր հանել հայ ժողովրդի պատմութեան այս կարեւոր ժամանակաշրջանի պատմաքաղաքական խնդիրների ամբողջութիւնը:
Գիտաժողովի ընթացքում
. բազմակողմանի, խորը վերլուծութեան ենթարկուեց 1921 թուականի Մոսկուայի եւ Կարսի պայմանագրերի ստորագրման պատմութիւնը,
. պատմաիրաւական, քաղաքական բնոյթի արժեւորումներ կատարուեցին 1918-1921 թուականների աշխարհաքաղաքական խորքային գործընթացները` մեր ժողովրդի վրայ ունեցած ազդեցութեան տեսանկիւնից,
. մասնագիտական քննութեան առարկայ դարձաւ պատմական այս ժամանակաշրջանի քաղաքական դասերի արդիականութիւնն ու ազդեցութիւնը ներկայ աշխարհաքաղաքական իրավիճակի վրայ,
. փաստուեց, որ հայկական շահերի անտեսման եւ անարդարութեան վրայ հիմնուած քաղաքական կայունութիւնը, առկայ խնդիրների սառեցման մարտավարութիւնը ժամանակաւոր բնոյթ են կրում, ցանկացած աշխարհաքաղաքական ցնցում այդ պարագայում խարխլում է ո՛չ միայն տարածաշրջանային հաւասարակշռութեան համակարգը, այլեւ իրական սպառնալիք է ստեղծում համաշխարհային ուժային հաւասարակշռութեան պահպանման տեսանկիւնից:
Գիտաժողովը շեշտեց, որ Մոսկուայի եւ Կարսի պատմական անարդարութիւնը, անգամ հարիւր տարի անց, շարունակում է կազմաքանդող դերակատարում ունենալ մեր տարածաշրջանում` թոյլ չտալով այստեղի պետութիւններին վարել ինքնիշխան, փոխադարձ շահերի հաշուառմամբ ձեւաւորուած քաղաքականութիւն:
Գիտաժողովի ընթացքում յատուկ անդրադարձ եղաւ հարաւկովկասեան ներկայ գործընթացներին եւ հնարաւոր զարգացումներին:
Մատնանշուեցին
. ռազմաքաղաքական ներկայ իրավիճակի տարբերութիւններն անցեալ դարի 20-ականներից,
. հայկական գործօնի առարկայական վիճակից դէպի ենթակայականութիւն առաջնորդուելու հնարաւոր տարբերակները: Այս տեսանկիւնից կարեւորուեց արցախեան հիմնախնդրի արդարացի լուծման` Արցախի Հանրապետութեան միջազգային ճանաչման եւ տարածքային ամբողջականութեան վերականգնման անհրաժեշտութիւնը հայ ժողովրդի պետականութեան ինքնիշխանութեան եւ լինելիութեան ապահովման տեսանկիւնից,
. հայկական դիւանագիտութեան առջեւ ծառացած մարտահրաւէրները,
. տարածաշրջանում ուժային հիմնական կեդրոնների միջեւ ընթացող բարդ մրցակցութեան պատկերը,
. աւանդական` ռուսական, թուրքական շահերի հետ միաժամանակ իրանական գործօնի աճող դերակատարութիւնը:
Գիտաժողովն իբրեւ ամփոփում հաստատեց, որ 1920-ականների սկզբի տխուր պատմութեան կրկնութիւնից խուսափելու միակ ճանապարհը Հայաստանի Հանրապետութեան, Արցախի Հանրապետութեան, սփիւռքի ազգային կառոյցների ամրապնդումն է, միասնական քաղաքակրթական նշանակութեան ազգային արժեհամակարգի ձեւաւորումն ու համադրուած աշխատանքների կազմակերպումն է:
1921 ԹՈՒԱԿԱՆԻ ՄՈՍԿՈՒԱՅԻ ԵՒ ԿԱՐՍԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐԻ 100-ԱՄԵԱԿԻՆ ՆՈՒԻՐՈՒԱԾ «ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ԵՒ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԸ. ԴԱՍԵՐ, ԱՐԺԵՒՈՐՈՒՄՆԵՐ, ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐ» ԽՈՐԱԳՐՈՎ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԳԻՏԱԺՈՂՈՎԻ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊԻՉ ԿՈՄԻՏԷ
21 հոկտեմբեր 2021
