Փոխան «Ազդակ» Լսարանի

Ի Խնդիր Մերձաւոր-Միջինարեւելեան, Այժմէական
Եւ Գործօն Հայագիտութեան Մը

Իսլամը Հայ Գրական Մշակոյթին Մէջ.
Բնագիրներ, Հիմնավայրեր, Ուժընթացք

Islam In Armenian Literary Culture. Texts,
Contexts, Dynamics (Louvain: Peeters, 2021)

ՍԵԴԱ Պ. ՏԱՏՈՅԵԱՆ

Եզրայանգումներ եւ նկատողութիւններ հայ մտաւոր մշակոյթին եւ պատմագրութեան մասին

Հետեւեալ նկատողութիւները կ՛ամփոփեն հայ պատմագրութեան մասին տեսակէտներս` ըստ վերջին երեք տասնամեակներուն ընթացքին հայ-իսլամական միջգործօնային մարզին մէջ գործիս:

Հայոց պատմական փորձառութեան կարեւոր իւրայատկութիւնը, աշխարհագրական-տեղական եւ պատմական պայմաններու բերումով, միջգործօնայնութիւնն (interactiveness) է: Ուրեմն հայագիտութիւնը պէտք է որ բնորոշէ եւ պատմականացնէ հայոց պատմական փորձառութիւնը, ըստ ա՛յս իւրայատկութեան:

Հինգերորդ դարուն կամ Ոսկեդարուն ընթացքին երեւան եկած առաջին պատմութիւնները կազմեցին հայ քրիստոնեայ ժողովուրդին մտաւորական ու քաղաքական ինքնութեան հիմքերը եւ շրջանակը: Միջնադարեան հայոց պատմութիւնները եւ մատենագրութիւնը` ընդհանդապէս, որոշ տեղեկութեանց կողքին, անպայմանօրէն կը պարունակեն կիսաառասպելական պատումներ (narratives): Կորիւնէն, Եղիշէէն եւ Խորենացիէն սկսեալ եւ մինչեւ միջին դարերու վերջաւորութիւնը եւ անկէ ալ անդին` այս պատմութիւնները կը ներկայացնեն հայերը իբրեւ փոքր, բարեպաշտ եւ հերոսական ժողովուրդ մէկ կողմէ Արեւելքի, այսինքն` պարսկական, ապա իսլամական կայսրութեանց, եւ միւս կողմէ Արեւմուտքի, այսինքն` հռոմէական, ապա բիւզանդական կայսրութեանց միջեւ:  Ներշնչողական այս պատումներն ու պատկերները ունին  որոշ յատկանիշներ ու խնդիրներ:

Առաջին. գրեթէ մեծամասնութեամբ եկեղեցականներ` մատենագիրները իրենց պատմութիւնները կը շարադրէին ըստ իրենց հաւատարմութեանց, մէկ կողմէ` կրօնին ու եկեղեցիին, եւ միւս կողմէ` նախարարական մրցակից տուներուն: Վերջիները կրնային ըլլալ արեւմտահակ, ինչպէս` Մամիկոնեանները, կամ` արեւելահակ` ինչպէս Բագրատունիները: Ուրեմն, ըստ քաղաքական կողմնորոշումի, պատումները կը ստանային տարբեր շարադրութիւն եւ մեկնաբանութիւն:

Երկրորդ, կեդրոնացումը քաղաքական եւ մշակութային «ինքնութեան» կառուցումին վրայ փաստօրէն պատճառ եղած է, որ հեղինակները գերադաս նկատեն գերազանցապէս հայկակա՛ն պատումներ` մեկուսի եւ անկախ շրջանին հետ յարաբերութիւներէն: «Զուտ» հայոց պատմութեանց այս անջատումը շրջանակէն, նաեւ` իրողական փորձառութիւններէն, անխուսափելիօրէն պատճառած է ապաշրջանակացում (decontextualization): Այսպէս, պատմագրութիւնը դարեր շարունակ չէ յաջողած պատմականացնել հայոց իրողական կացութիւնն ու եղափոխութիւնը մեծ շրջանին մէջ, եւ հոսկէ` ոչ հայ աղբիւրներու բացարձակ անհրաժեշտութիւնը:

Կանուխ Վերածնունդին` տասնեօթներորդէն տասնիններորդ դարերուն, գրականութեան եւս իտէալը պարզ էր. իրականացնել քրիստոնեայ արեւմուտքին օգնութեամբ եւ ազատագրական գործով` ինքնիշխան, քրիստոնեայ Հայաստան մը իր սեփական հողին վրայ: Սպասելիօրէն միջնադարեան հայ ազգային վէպը վերակենդանացաւ այս անգամ օսմանեան սիւննի կայսրութեան, պարսկական շիա կայսրութեան ենթակայ հողերու վրայ, եւ` ցարական Ռուսիոյ ուղղակի մասնակցութեամբ:

Արդի պատմագրութեան ռահվիրան, տեսակ մը` օրէնսդիրը, Միքայէլ վրդ. Չամչեանցն էր` 1780-ականներուն հրատարակած իր ընդհանուր եւ մեծածաւալ հայոց պատմութեամբ, դասական ոգիով եւ բարձր լեզուով: Գրականութեան մէջ, առնուազն, միջնադարեան պատմամտածողութիւնը իր վաղ-ազգայնական տարազներով նորոգուած անմիջապէս որդեգրուեցաւ: 1870-էն մինչեւ 1920-ականներ, նախ օսմանեան, ապա իթթիհատական պետութեանց հինգ տասնամեակներու հալածանքներն ու եղեռնական ջարդերը աւելի եւս խորացուցին եւ նորոգեցին պայքարի-մահուան-վերածնունդի մոթիվները եւ կը շարունակուին հայագիտութեան բոլոր մարզերուն մէջ:

Տասիններորդ դարուն եւ յաջորդին հրատարակուեցան մեծ թիւով հայագիտական գործեր Վենետիկ, Փարիզ մանաւանդ խորհրդային հանրապետութեան մէջ եւ հակառակ կացութեան: Տասնիններորդ դարէն կայ կարեւոր թիւ մը հայ եւ` օտար հայագէտներու եւ հրատարակութեանց: 1960-էն ետք Եւրոպա եւ Միացեալ Նահանգներ հաստատուեցան հայագիտական կեդրոններ, կան մեծ թիւով հրատարակութիւններ, սակայն` մեծամասնութեամբ օտար լեզուներով:

Հոս փակագիծ մը պէտք է բանալ լեզուի խնդրին մասին: Բնականաբար եւ տարբեր չափերով, հին ու նոր հայագէտներու մեծամասնութիւնը ծանօթ է լեզուին, երբեմն ալ` գրաբարին: Բացի հայրենի հեղինակներէն` շատ փոքր է թիւը անոնց, որոնք կարող են արդիական եւ լա՛ւ հայերէնով գրել ակադեմական գիտական յօդուած: Բազմաթիւ են պատճառները, կարեւորը այս երեւոյթին բացասական հետեւանքն է լեզուին վրայ: Անոր մակարդակը եւ զարգացումը կախում ունին ակադեմական գործածութենէն, եւ  այս պարագային` մտաւորականներու կեցուածքէն եւ լրջութենէն: Ներկայիս գոնէ գրական արեւմտահայերէնը, նաեւ արեւելահայերէնը, յարատեւ դանդաղումի եւ ծանծաղումի մէջ են, իսկ առաջինը` հոգեվարքի, ըստ ոմանց: Կը պակսին նոր եզրեր նոր իմացքներու եւ նոր նիւթերու համար, նաեւ` թարմացնելու եւ երիտասարդեցնելու համար լեզուն: Խօսակցական արեւմտահայերէնի համար տարուած աշխատանքը կապ չունի այս նիւթին հետ: Հայագիտական կեդրոններու եւ ակադեմական թերթերու մէջ արեւմտահայերէնի շատ ստուերային գործածութիւնը արդէն պատճառած է բառապաշարի եւ ոճի բացայայտ թուլութիւն, աղքատութիւն:

Ճակատագրական հարց է հայագիտութեան արդիականացումի անհրաժեշտութիւնը:  Ինչպէս յիշատակեցինք, կա՛յ նոր եւ կարեւոր գրականութիւն ամբողջ աշխարհի մէջ, սակայն շատ բան չէ փոխուած հայագիտութեան, մանաւանդ պատմագրութեան հիմնական խնդիրներու լուծումին ուղղութեամբ: Հակառակ մեթոտաբանական յառաջդիմութեան, կամ` առաւել «առարկայականութեան» եւ նուազ «ազգայնականութեան», այս հեղինակներուն կարեւոր մասը տակաւին կը մնայ խարսխուած միջնադարեան պատումներու ոլորտին, նոյնիսկ եթէ թուի ըլլալ քննադատական: Հոս պէտք չկայ յիշատակելու մասնաւոր պարագաներ: Կը բաւէ հետեւիլ հայագիտական համագումարներու ծրագիրներուն եւ նիւթերուն:

Այս կարգի երեւոյթներուն պատճառը հեղինակներուն պատմական փիլիսոփայութեանց նմանութիւնն է, եւ բացակայութիւնը` ժամանակակից յառաջդիմական քննադատական մտածելակերպին: Միւս կողմէ` ազգայնական եւ ընդհանրապէս հայրենի պատմագրութիւնը գիտականօրէն խոցելի է: Կը մոռցուի, որ նեղ ազգայնական շրջանակով (framework) յատուկ ուսումնասիրութիւն մը, որքան ալ մանրակրկիտ ըլլայ, մասնաւոր շարադրանք մըն է մասնաւոր խումբի մը մասին եւանոր  համար:

1970-ականներէն ետք մանաւանդ արեւմուտքի մէջ սկսան զարգանալ քննական-վերլուծական ուղղութիւններ, մանաւանդ` ընկերային գիտութեանց մէջ: Կայ նոր տիսիփլին մը, որ կը կոչուի «պատմական իմացաբանութիւն» (historical epistemology):

Ներկայիս, քիչ բացառութիւններով, պատմագրութիւնը չէ՛ ան, որ էր նոյնիսկ կէս դար առաջ: Սակայն քիչ բացառութեամբ հայագէտներ   տակաւին կը մնան պատնէշներու վրայ: Գրեթէ առանց բացառութեան` բոլորը արդիապաշտ են,  այսինքն կը հաւատան, որ կարելի է գրել «ճշգրիտ» ու հարազատ պատմութիւն հիմնուած պարզապէս «հաւաստի» աղբիւրներու վրայ եւ կատարեալ «առարկայականութեամբ»: Այս քիչ մը պարզամիտ համոզումը ներկայիս հարցական է: Փոխուած են տեսակէտները` արդի պատմագրութեան մասին: Ընդունուած եւ ընդունելի աւանդապաշտ նաեւ արդիապաշտ պատմագրութիւնը անշուշտ ունին իրենց տեղն ու կարեւորութիւնը: Սակայն պատմագրութիւնը ընկերային գիտութիւն է եւ միւս գիտութեանց նման ենթակայ է յարատեւ զարգացումի ու վերանորոգումի: Նոր մեթոտներ ու տեղեկութիւններ կը յառաջացնեն նոր գիտութիւն, սակայն հինը կը շարունակուի իբրեւ խարիսխ եւ աւանդութիւն: Արիստոտէլեան բնագիտութեան յաջորդեց Նիւթոնեանը եւ վերջինին` այնշթայնեանը: Այսօր այս գիտութիւնը կրկին եղափոխութեան մէջ է: Տիեզերքն ու բնութիւնը չեն փոխուողը, այլ` մե՛ր գիտութեան մեթոտը, գործիքները, տեսանկիւնն ու տեսլադաշտը:

Ամբողջաբանական եւ գաղափարաբանօրէն ժամանակակից հայոց պատմութիւն մը մշակելու առաջին պայմանն է նա՛եւ ոչ հայ աղբիւրներու լայն օգտագործումը, ինչպէս` արաբական, պարսկական, ասորական եւ բիւզանդական: Իմ  ուսումնասիրութեանցս մէջ պեղած եմ արաբակա՛ն աղբիւրներէ: Հայերը նկատելով մեծ շրջանին բնիկները եւ անկախ անոնց կրօնական պատկանելիութենէն, այդ աղբիւրները կը պարունակեն բազմաթիւ դրուագներ եւ վկայութիւններ` հայ անհատներու, համայնքներու, դէպքերու եւ սովորութեանց մասին: Ըստ երեւոյթին, դիտումնաւոր կամ ոչ դիտումնաւոր կերպով այս բոլորը անտեսուած են, կամ պարզապէս հեղինակներու գիտական մեթոտներուն եւ գործիքներուն համար անհասանելի են եղած այդ կարգի նիւթեր:

Արբանեակներէն եւ օդային լուսանկարչութենէն (aerial photography) առաջ անկարելի էր տեսնել geoglyph-ները կամ մեծ երկրապատկերները: Հորիզոնական դիրքի վրայ եւ սահմանափակ տեսանկիւններէ դիտուած` անոնք կը մնային բոլորովին անտեսանելի եւ անծանօթ: Փաստօրէն հայ պատմագրութիւնը անտեղեակ է մերձաւոր-միջինարեւելեան մեծ պատմական երկրապատկերին: Անհրաժեշտ է ոչ միայն դիտել այդ համապատկերները «հեռուէն» այսինքն` առարկայական եւ քննական գործիքներով, այլ նաեւ բնորոշել զարգացումներ, ուղղութիւններ եւ եղափոխութիւն` անկախ նկատումներէ եւ զգայնութիւններէ:

Վիճարկումս ան է, որ չէ գտնուած ու գծուած հայ միջգործօնային պատմական եղափոխութեան երկրապատկերը մերձաւոր ու միջինարեւելեան, մանաւանդ իսլամական աշխարհներուն մէջ: Այս գործի իրականացումին է ուղղուած իմ վերջին տասնամեակներու աշխատանքս: Գործընթացը նաեւ ձեռնարկ մըն է հայ-իսլամական միջգործօնային պատմութիւնը, նա՛եւ հայագիտութիւնը անցընելու իր բնական տեղը, մերձաւոր ու միջին, նաեւ համաշխարհային գրականութեան մէջ: Պէտք է անցնիլ Միջերկրականի նեղ աւազանէն` կտրելով  Ճիպրալթարի վրայ Հերքիւլէսի ժայռերը` դէպի Ատլանտեանը` գիտութեանց բաց ովկիանոսը:

30 սեպտեմբեր 2021
(Շար. 4 եւ վերջ)