Յ. ՊԱԼԵԱՆ
Թող Յաւե՛րժ Լինի Երթդ, Մայրենի՛
2020թ. փետրուարի 21-ին ԵՊՀ Իջեւանի մասնաճիւղում կայացաւ Մայրենի լեզուի միջազգային օրուան նուիրուած միջոցառում, որը կազմակերպել էր հայոց լեզուի եւ գրականութեան ամպիոնը:
***
Քանի մը լեզուներ պիտի դառնան միջազգային:
Բազմաթիւ մայրենի լեզուներ պիտի անհետանան:
Համաշխարհայնացում, գիտութեան եւ սպառողական ընկերութեան յառաջացուցած նոյնացում, զբօս-ժամանցի ընդհանրացում եւ միօրինականացում, համակարգչային հնարաւորութիւններ եւ ընկերային ցանցեր, հաղորդակցութիւններու համար գործածուող լեզուի տեսակները կը նուազեցնեն: Ընթացքը այն է, որ քանի մը լեզուներ պիտի ըլլան միջազգային, միւսները պիտի դատապարտուին գաւառականի վիճակին կամ անհետանան:
Մարդու հոլովոյթի ընթացքին ստեղծուած լեզուները փոխհասկացողութեան հրաշալիքներ են, բնութիւնը ճանչնալու եւ անոր հետ խօսելու, հոգեվիճակներ արտայայտելու, կրողները` շարունակութիւն ըլլալու գիտակցութեան: Իւրաքանչիւր լեզու ունի իր յատուկ ոգեկանութիւնը, հանճարը: Լեզուներու զանազանութիւնը մարդ տեսակի երեւումին եւ դարերու ընթացքին ձեռք բերած հաղորդակցութեան եւ հաղորդութեան ինքնայատուկ միջոցն է, զոր կը ստանանք մայրերէն, ընտանիքէն, ընկերութենէն: Այս պատճառներով կը խօսինք մայրենի լեզուի մասին` մեր ծիներուն չափ կարեւոր մեր ինքնութեան կազմաւորման համար:
Որպէսզի օր մը մարդկութիւնը չդառնայ անինքնութիւն արտադրող եւ սպառող ընկերութիւն, պէտք է պահել լեզուներու այլազանութիւնը, եւ հաւաքականութիւնները իրենց տարբերութիւններով հարստացնեն համամարդկային ընտանիքը: Կը կրկնուի, որ լեզուներ կ՛անհետանան եւ իրենց հետ կը տանին աշխարհայեցողութեան, մտածելու եւ զգալու ձեւեր, աւանդութիւններ օր մը թերեւս հասնելու համար անապատային անգոյն պատկերի:
Աշխարհի ամէնէն շատ խօսուած լեզուներն են` չինարէնը, սպաներէնը, անգլերէնը, հինտին, արաբերէնը, փորթուգալերէնը, պենկալերէնը եւ ռուսերէնը: Ներկայիս կան շուրջ 5000 լեզուներ: Տասնհինգ օրը մէկ լեզու մը կը մեռնի: Լեզուներուն 50 տոկոսը անհետացման վտանգի ենթակայ է, 90 տոկոսը մինչեւ դարավերջ կրնայ կորսուիլ, եթէ զանոնք պաշտպանելու համար նախաձեռնութիւններ չըլլան:
Լեզուն դարերու ընթացքին կազմաւորուած միջոց է: Ան կը պահէ մեր նիւթական եւ աննիւթական մշակոյթը: Տէր ըլլալ մայրենի լեզուին` միայն լեզու մը սորվիլ չէ, ան պաշտպանութիւնն է մշակոյթներու եւ ժողովուրդներու ինքնութեան, ժողովուրդներու միջեւ հասկացողութեան, հանդուրժողութեան եւ երկխօսութեան` յարգելով տարբերութիւնները:
Ինչո՞ւ շեշտել մայրենի լեզուին կարեւորութիւնը: Ան ինքնաճանաչողութեան եւ ինքնութիւն ունեցող հաւաքականութեան մուտքի դուռն է: Օտար լեզուն որդեգրելով, կամովին կամ պարտադրաբար, կը խզուինք մեր իւրայատկութենէն: Երբ կը կորսուի մայրենին, կ՛որդեգրուին մտածելու ուրիշ ձեւեր եւ աւանդութիւններ, ժամանակ մըն ալ կը պահուին կարգ մը յիշատակներ, կը սկսի այլասերումը, եւ ապա կ՛այլասերինք:
Թիւերու լեզուն սարսափ կը պատճառէ: Մոլորակի բնակչութեան 40 տոկոսը զրկուած է իր խօսած եւ հասկցած լեզուով ուսում ստանալու հնարաւորութենէն: Այսինքն անոնց լեզուները վաղ թէ ուշ պիտի կորսուին: Այս խնդիրը հետաքրքրուողներուն եւ մտահոգուողներու համար նորութիւն չէ: Հարցը այն է, որ վտանգուած լեզուներու ժողովուրդները պիտի ընդունի՞ն իրերու դանդաղ կամ արագ հոլովոյթը, թէ՞ պիտի հակազդեն` պահելով իրենց ինքնութիւնը, տէր ըլլալով իրենց մշակոյթին, շարունակութիւն ըլլալով եւ չայլասերելով:
Միջազգային ճշմարիտ համագործակցութիւնը միայն նիւթական միջոցներու փոխանակութեամբ սահմանափակելը անգիտացումն է մարդուն` որպէս արժէքի, զայն համարել սոսկ արտադրող-սպառող: Այսինքն` իրաւ մարդկային իրաւունքը ջնջել ասդին-անդին մեր պոռացած արժէքներու տախտակէն:
Փետրուար 21-ը Մայրենիի միջազգային օր յայտարարել որոշած է ՄԱԿ-ի կրթութեան, գիտութեան եւ մշակոյթի խորհրդաժողովը, նոյեմբեր 1999-ին: 16 մայիս 2007-ին, ՄԱԿ-ի Ընդհանուր ժողովի ընդունած որոշումով, անդամ պետութիւններուն եւ քարտուղարութեան կը թելադրուէր քաջալերել բոլոր ժողովուրդներու խօսուած լեզուներու պահպանումը եւ պաշտպանութիւնը:
Սեփական լեզուով խօսիլ, գրել, ստեղծագործել եւ յարաբերիլ` արժանապատուութեան էական խնդիր է: Գիտակից յարգանք` սեփական անձին հանդէպ, նաեւ` մերձաւորին եւ հեռաւորին: Իւրաքանչիւր լեզուատէր ժողովուրդը ձեռք պիտի առնէ իր ինքնութեան եւ ժառանգութեան խնդիրը:
Հետեւաբար նաեւ` հայը, ի Հայաստան եւ ի սփիւռս աշխարհի:
Կ՛ըսենք, որ ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԸ ՎՏԱՆԳՈՒԱԾ ԼԵԶՈՒ Է: ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԸ ՀԱՅՐԵՆԻՔԷ եւ ՀԱՅՐԵՆԱԲՆԱԿ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԷ ԶՐԿՈՒԱԾ Է, կը նմանի օտարութեան մէջ մշակուող տարաշխարհիկ (exotique) բոյսի: Արեւմտահայերէնով գրող-արտայայտուողներ կը նուազին, յաճախ ան դադրած է մշակոյթ ստանալու եւ ստեղծելու միջոց ըլլալէ, կը նմանի համեմի: Դիպուկ է եօթանասուն տարի առաջ Շաւարշ Միսաքեանի կատարած բնորոշումը` «հաց պանիրի հայերէն»` ստուար մեծամասնութեան համար: Այս հաստատումը չ՛անտեսեր հաւատաւոր փոքրամասնութիւններու հոսանքն ի վեր նաւարկելու հերոսական ճիգը: Բայց իրողութիւնները յամառութեամբ կը խօսին® Սփիւռքը հետզհետէ նուազ կը պաշտպանէ արեւմտահայերէնը, անոր կենսագործման միջավայրը, ժողովուրդը, ստիպողաբար օտար լեզուներու եւ մշակոյթներու մէջ է: Յամառող բջիջներ կան, բայց բախտաւոր պարագային, ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԸ շաբաթավերջի հաճոյք է, ան ալ` ոչ միշտ:
Թող թոյլ տրուի ըսել, որ ԱՐԵՒԵԼԱՀԱՅԵՐԷՆԸ ՆՈՅՆՊԷՍ ՀԱՅԵՐՈՎ ԲՆԱԿՈՒԱԾ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԷՋ ՎՏԱՆԳՈՒԱԾ Է ՈՉ ԹԷ ԿՈՐՍՈՒԵԼՈՎ, ԱՅԼ` ԱՅԼԱՆԱԼՈՎ: Վասն գործնականութեան եւ թիւր ու կեղծ յառաջդիմութեան, հայերէնի մէջ անիշխանական եղանակով ներմուծուած են եւ կը շարունակեն ներմուծուիլ ռուսերէն, թրքերէն, ամերիկերէն եւ այլ լեզուներէ բառեր, ասութիւններ, կարծէք` հայերէնը ըլլար նախնական լեզու: Փոխանակ հայերէնը պաշտպանելու իր ինքնուրոյնութեամբ, չես գիտեր` ո՞ր ստորակայութեան զգացումի տուրք տալով, լեզուի աղճատումը կ՛արդարացուի` ըսելով, որ լեզուն կը յառաջդիմէ: Օտար լեզուներ չգիտցող հայը եթէ լսէ խօսուած հայերէնը կամ կարդայ թերթերը, չի հասկնար:
Վտանգուած են հայերէն զոյգ մայրենիները:
Համազգային անտարբերութիւն կայ վտանգին դիմաց: Մտահոգուողներ եւ թումբ կանգնելու ճիգ ընողներ փոքրամասնութիւն են, ներսը եւ դուրսը:
Այս գոյապահպանական խնդիր է, ուստի` ազնիւ քաղաքական:
Այսօր կը դիմագրաւենք քաղաքական, ռազմական, տնտեսական եւ առողջապահական լուծման կարօտ խնդիրներ, բայց անպատասխանատուութիւն պիտի ըլլայ ՀԱՅԵՐԷՆ ՄԱՅՐԵՆԻ(ՆԵՐ)ն ոչ անմիջական եւ էական չհամարելու անփութութիւնը` թաքնուելով մասնակի եւ սահմանափակ նախաձեռնութիւններու շպարի ետին:
Եթէ Հայաստան եւ սփիւռք տէր չկանգնին ՀԱՅԵՐԷՆ ՄԱՅՐԵՆԻին, մեր փոխարէն` այդ ճիգը ուրիշ ոչ ոք պիտի ընէ: Այս գոյութենական-քաղաքական համահայկական անյետաձգելի հիմնահարց է: Ղեկավարութիւնները տէր պէտք է կանգնին ԱՐԵՒԵԼԱՀԱՅԵՐԷՆ ԵՒ ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆ ՄԱՅՐԵՆԻին: Այս չընել` հաւասար է կամաւոր օտարման (aliénation), որուն դէմ պայքարը գրասենեակներէ եւ սրտցաւ փոքրամասնութեան շրջանակներէ դուրս պէտք է բերել:
Կրկնենք լաւ հնչող բառը` պայքարը քաղաքականացնել:
Այսօ՛ր: Գիտնալով, որ «վաղը միշտ ուշ է»:
Մտածեցի. ինչո՞ւ, Իջեւանի օրինակով, Հայաստանի Ազգային ժողովին, թերթերու խմբագրատուներուն եւ «սուպերմարկետ»-ներու մէջ ալ չկազմակերպել ՄԱՅՐԵՆԻի նուիրուած նման ձեռնարկներ:
16 փետրուար 2021, Նուազի-լը-Կրան
