ՆՈՒՊԱՐ ՏԷՄԻՐՃԵԱՆ
Փրոֆ. Վարագ Առաքելեան իր յուշերուն մէջ կը գրէ հետեւեալը.
«Ես դեռ տասը տարեկան պատանի էի, երբ լսեցի Նժդեհի անունը, իմ քեռին Զանգեզուրում եղել էր նրա զինուորներից: Այնուհետեւ հոգիս ու միտքս դադար չունէին, հարկաւոր էր փրկել Նժդեհի անունը: Չեմ յիշեր` ո՛ր թուին էր ձեռքս անցաւ մի գրքոյկ, որտեղ Նժդեհի բանտակիցը եւ հին օրերի ընկերը պատմում է նրա բանտային աւելի քան տասնամեայ տառապանքների մասին:
«Գրքոյկում միակ լուսանկարը Նժդեհի գերեզմանի լուսանկարն է, որտեղ շատ պարզ երեւում են գերեզմանի համարը, անուն-ազգանունը, ծննդեան ու մահուան թուականները: Այդ նկարը ձեռք էր բերել պոսթոնաբնակ, ապա սանֆրանսիսքոյաբնակ Յովակիմ Խուշպուլեանը, որին շատ բան ենք պարտական:
«Նժդեհի աճիւնը փրկելու հնարաւորութիւնները աւելացան, յաճախ կը խօսուէր Նժդեհի աճիւնները բերելու մասին, Գուրգէն Արմաշանեանը ինձ ասաց, որ ինքը ճանաչում է մի երիտասարդի, որ պատրաստ է աճիւնները բերելու: Ինձ մօտ եկաւ այդ երիտասարդը եւ յայտնեց, թէ ինքը` Պաւել Անանեան, Նժդեհի թոռնուհու ամուսինն է: Ես համարձակ կառչեցի նրանից` առաջարկելով բոլոր ծախսերը, միայն նա գնա Վլատիմիր ու աճիւնը բերի: Տղան, չնայած իր շատ զգուշաւորութեան, առանց տատանելու, անմիջապէս տուեց իր համաձայնութիւնը:
«1983 թուի օգոստոսն էր, Պաւել Անանեան` Նժդեհի թոռնուհու ամուսինը, գերեզմանի նկարը վերցրեց եւ անմիջապէս մեկնեց Վլատիմիր, եւ օգոստոսի 31-ին աճիւնը արդէն հայրենիքում էր, մենք էինք տէրը սրբազան աճիւններին: Իսկ այժմ աճիւնները ամփոփելու հոգսը մէջտեղ եկաւ, ո՞ւր թաղենք, ո՞վ մեզ տեղ կը տայ, դիմեցինք կաթողիկոսին` մտադրուել էինք թաղել Խենթի գերեզմանի մօտ, մերժում ստացանք: Կաթողիկոսը մտահոգուած է եղել, որ ժողովուրդը գերեզմանատունը ուխտատեղիի կը վերածի, ուստի եւ մերժել է, միաժամանակ նա յայտնել է, որ ինքը տեսել է Նժդեհին, ասելով, թէ նա իսկական հերոս էր:
«Աճիւնը կորցնելու վախը սառեցնում էր մեր արիւնը, որոշեցինք առայժմ թաքցնել աճիւնը: Ամենայարմար տեղը գիւղի իմ տունն էր, որտեղ եւ թաքցրինք զինկէ արկղի մը մէջ: Բայց եւ այնպէս որոշեցինք խորհրդանշական թաղում անել Խուստուփ լերան մօտ (որովհետեւ նա այդ լեռը շատ է սիրել եւ յաճախ է դիմել նրան): Մի աջը (աջերը, ձեռքի թաթերը հայոց մօտ սրբազան մասունք են համարւում) նոյն տարուայ հոկտեմբեր 7-ին տարանք Կապան, այնտեղ ասացին, որ Բաղաբուրջով պէտք է գնաք, ելանք Բաղաբուրջ, ճանապարհը շարունակեցինք, մի տեղ, անտառի ծոցում մի աղբիւր եկաւ առաջներս: Տեղը շատ խորհրդաւոր էր, թաւուտ անտառ եւ աղբիւր, որոշեցինք այնտեղ թաղել: Այդ օրը հոկտեմբեր 7-ն էր, 1983 թիւը: Այնուհետեւ ամէն տարի հոկտեմբերի 7-ին Գարեգին Մխիթարեանը, Արցախ Բունիաթեանը, Գէորգ Բարսեղեանը, եւ Անդրանիկ Կարապետեանը մշտական ուխտաւորներն էինք. երբեմն աւելանում էինք, բայց երբեք չէինք պակասում:
«Իսկ աճիւնը մնաց իմ տանը մինչեւ յարմար ժամանակը: Բազմաթիւ մարդկանց հանդիպեցինք, բանակցութիւններ վարեցինք, որպէսզի մի տեղ տրուի Մեծ Հերոսի աճիւնը ամփոփելու: 4 տարի յետոյ միայն, 1987 թուի մայիս 9-ին մեզ յաջողուեց Գլաձորի հանդիպակաց բարձր լերան մի խորշում ծուարած, Սպիտակաւոր գեղեցիկ վանքի բակում ամփոփելու ցեղապաշտ մեծ հայի աճիւնը, բայց` դարձեալ գաղտնի: 1989 թուի յունիս 17-ին, ի լուր ողջ հայ ժողովրդի, Ազգային ինքնորոշման միաւորը յայտարարեց Նժդեհի աճիւնի մասին եւ կարմիր տուֆից մի չքնաղ հայկական տապանաքար դրեց հերոսի գերեզմանին, իսկ հոկտեմբեր 25 շաբաթ օրը տեղադրուեց նաեւ գողտրիկ թեւաւոր մի խաչքար:
«Գլաձորցիները ուզում էին մեզ հաւատացնել, որ այնտեղ տարուայ այս եղանակին անկարելի է բարձրանալ, բայց հին ուխտագնաց հայերը բոպիկ էին ուխտ գնում, որոշ տեղ էլ` ծնկերի վրայ: Այս մտածումով էլ բարձրացանք անճանապարհ լեռը»:
Ցեղակրօնութեան Հաւատամքը
«Անցեղաճանչ` անզօր ու նուաստ է հինը, մեզ պէտք է նո՛ր հայը, որին սպասում ենք ցեղակրօնութիւնից: Մեզ պէտք է ցեղակրօն հայը, որ զօրէր դիմանալ մերօրեայ քաղաքական աշխարհին:
Ցեղակրօնութիւն:
Ցեղիս ճանաչումն է դա, ճանաչումը մի գերիվերոյ ուժի, էութեան:
Երկրորդ` այդ ուժը էութիւնից ծնած լինելու գիտակցութիւնն է նա:
Ապա` այդ ուժ-էութեան ցմահ հաւատարիմ մնալուս ուխտն է դա»:
Այս հաւատամքը կ՛ամբողջանայ տեսակ մը այս Ուխտին ծրագիրով, որ խորքին մէջ երիտասարդութեան նոր կեանքի եւ ազգային լինելութեան իմաստասիրութիւնն է: 33 յօդուածներով բաղկացած այս ծրագիրին առաջին երկու յօդուածները տրուած են հոս` գաղափար մը կազմելու համար այն ուժգնութեան մասին, որ կու գար ցնցելու հայ երիտասարդը:
«Ա. Ես ցեղակրօն եմ եւ ահա կ՛երդնում Վահագնի աջի վրայ` երբեք չմեղանչել ուխտիս դէմ, գործել ու մեռնել որպէս ցեղամարդ:
«Բ. Ինձ համար անհատականութեան եւ ազատութեան ամենաբարձր արարքը դա հնազանդուելն է ցեղիս»:
Այս ոգիով էր, որ Նժդեհ կը պատրաստէր ամերիկահայ երիտասարդը: Նժդեհ կը դաստիարակէր, յօդուածներ կը ստորագրէր «Հայրենիք»-ի մէջ, եւ իբրեւ արձագանգ իր ճառերուն` զանազան քաղաքներու մէջ կը կազմուէին մասնաճիւղեր: Այս շարժումին արձանագրած յաջողութիւնը, հասած ըլլալով մինչեւ Լիբանան, Նիկոլ Աղբալեան 1934-ին կը շնորհաւորէր Նժդեհը, որ կրցած էր հայրենասիրական շարժում մը կրօնի համազօր շարժումի վերածել եւ պատրաստել սերունդ մը, որ իր ցեղին պաշտամունքով սնանի եւ այդ սնունդով աճեցնէ իր շրջապատը:
Հետեւեալ մէջբերումը Աղբալեանի նամակէն` ուղղուած Նժդեհին 17 յունուար 1934-ին. «Ցեղակրօնութեան շարժումը, որ այդպէս յաջողութեամբ կը ծաւալի քու խօսքի հմայքով, պիտի կարողանա՞յ տեւել, երբ դուն թողուս Ամերիկան: Մարգարէն աշակերտներ ունի՞, որ պահեն ոգին եւ ուրեմն` գործը: Շարժումը հոգեբանական հիմունքներ ունի, որովհետեւ ազգային զգացումը իբր ցեղային զգացում զօրաւոր է հայ տարրի մէջ, շատերը կարող են յարել այդ շարժումին, որ ծրագրապէս դուրս է կուսակցութենէն», գրուած էր, երբ տակաւին այս շարժումը չէր միացած ՀՅ Դաշնակցութեան: Բայց իր խորքին մէջ խորապէս ազգային է, որովհետեւ շատերը, որոնք կուսակցութեան ծրագիրէն կը խրտչին անոր ընկերվարական հայեացքներուն պատճառով, դիւրութեամբ կրնան յարիլ այդ շարժման, որ ազգային է` ըլլալով ցեղային, բայց ընկերվարական չէ: Այդ շարժումին շնորհիւ կը ստեղծուի մէկ ԱՌՈՂՋ հայութիւն, ինչ որ անհրաժեշտ պայման է ամէն քաղաքական գործունէութեան:
«Աւելի լաւ է ցեղակրօն լինել, քան` անկրօն եւ անտարբեր, այդ շարժումը ինքնավստահութիւն կը ներշնչէ»:
Այս շարժումը սկսած էր անկախ երիտասարդական հանգամանքով, բայց շուտով պիտի դառնար ամբողջ Ամերիկայի երիտասարդութիւնը համակող կազմակերպութիւն, մանաւանդ երբ տեղի ունեցաւ անոր առաջին պատգամաւորական ժողովը, Պոսթընի «Հայրենիք» շէնքին մէջ, 16 յուլիս 1933-ին:
Այս նախապատրաստական ժողովի 40 պատգամաւորները պատրաստուեցան բոլոր ցեղակրօն ուխտերու մասնաճիւղերուն առաջին համագումարին, որ տեղի ունեցաւ 1-4 յունիս 1934-ին, դարձեալ «Հայրենիք»-ին մէջ, նախագահութեամբ Գարեգին Նժդեհի եւ մասնակցութեամբ դաշնակցական ականաւոր մտաւորականներու, գործիչներու, գրողներու ու կուսակցական ղեկավարներու: Ժողովը կ՛որոշէ դիմել ՀՅԴ Բիւրոյին` յայտնելու համար, որ ցեղակրօն ուխտերը միաձայնութեամբ պիտի քալեն ՀՅ Դաշնակցութեան ուղիէն եւ պիտի հետեւին անոր գաղափարական եւ ազատագրական պայքարի սկզբունքներուն:
Իսկ 30 յունիսէն մինչեւ 3 յուլիս 1940-ին Շիքակոյի մէջ տեղի ունեցած համագումարը կ՛որոշէ ցեղակրօն ուխտերը կոչել Հայ երիտասարդաց դաշնակցութեան մասնաճիւղեր (ARMENIAN YOUTH FEDERATION):
