ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի հրատարակիչ եւ խմբագիր
Երեք պատճառ կայ, թէ ինչո՛ւ Հայաստան կը գտնուի քաոսային եւ խառնիխուռն վիճակի մէջ.
Առաջին պատճառը այն է, որ Հայաստան` որպէս պատերազմի մէջ պարտուած կողմ, շատ քիչ լծակներ ունի 9 նոյեմբեր 2020-ին Ազրպէյճանի նախագահին, Հայաստանի վարչապետին եւ Ռուսիոյ նախագահին կողմէ ստորագրուած «Յայտարարութեան» կամ համաձայնագրի իրագործման մէջ:
Երկրորդ պատճառը պայմանաւորուած է անով, որ «Յայտարարութեան» գրութիւնը յստակ չէր, հիմնական մանրամասները դուրս մնացած են` անորոշութիւն յառաջացնելով:
Երրորդ հարցը այն է, որ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեան` որպէս պարտուած կողմի բարոյալքուած ղեկավար, անկարող է լուծելու կամ նուազագոյնի իջեցնելու պատերազմին պատճառած վնասը: Անոր անարդիւնաւէտութեան պատճառներն են` պատերազմի ընթացքին ունեցած անյաջողութիւնները եւ վարչապետի պաշտօնավարման ամբողջ տեւողութեան երկիրը վատ կերպով կառավարելու ունակութիւնը եւ անփորձութիւնը:
Հայաստանի համար միակ ճիշդ ուղին այն է, որ Փաշինեան իր կամքով հրաժարական տայ` առանց որեւէ ճնշման, ցոյցերու եւ վտանգաւոր ճակատումներու: Թէեւ սարսափելի է, որ պատերազմի ընթացքին Հայաստան պարտուած է արտաքին հզօր թշնամիներէն, սակայն շատ աւելի վատ է, երբ հայերը թշնամաբար կը վերաբերին իրարու հանդէպ: Անոնք, որոնք կ՛ըսեն, թէ ոչ ոք կրնայ փոխարինել Փաշինեանը, վիրաւորած կ՛ըլլան հայ ժողովուրդը: Ոչ ոք անփոխարինելի է: Թէ՛ Հայաստանի, թէ՛ սփիւռքի մէջ կան շատ գրագէտ եւ խելացի հայեր, որոնք կրնան լիիրաւ կերպով կառավարել Հայաստանը: Նոր ղեկավարը պէտք չէ ըլլայ ներկայ իշխանութեան մաս, ոչ ալ` անցեալի: Հայ ժողովուրդը կ՛ընտրէ Փաշինեանի իրաւայաջորդը ժողովրդավարական ընտրութիւններու միջոցով: Հայաստանին անհրաժեշտ է թարմ ուժ…
Վերադառնալով 9 նոյեմբեր 2020-ի համաձայնագրին` տարօրինակ է, որ անոր շարք մը դրոյթներուն համար սահմանուած էին յստակ ժամկէտներ, ինչպիսիք են` հայկական զօրքերու դուրս բերումը Արցախի յարակից զանազան տարածքներէն, բայց համաձայնագրի 8-րդ կէտի` «ռազմագերիներու, պատանդներու եւ պահուող այլ մարդոց ու մահացածներու մարմիններու փոխանակման» մասին վերջնական յստակ ժամկէտ չկար: Նախքան համաձայնագիրը ստորագրելը` Փաշինեան պէտք էր պնդէր վերջնական ժամկէտի ձեռքբերման համար: Հազարաւոր հայ ընտանիքներ յայտնուած են ողբերգական ծայրայեղ վիճակի մէջ` չգիտնալով, թէ իրենց սիրելիները ո՞ղջ են, թէ՞ մեռած: Միեւնոյն ժամանակ հայ ռազմագերիներէն շատեր կը խոշտանգուին ազրպէյճանցի պաշտօնեաներու կողմէ` ի խախտումն Ժընեւի համաձայնագրի: Ազրպէյճանցի զինուորները անամօթաբար տեսագրած են գերեվարուած հայ զինուորներու եւ խաղաղ բնակիչներու գլխատումը կամ անոնց ականջակտրումը եւ ոտքերու ու ձեռքերու հատումը: Ասիկա ռազմական շարունակական յանցագործութիւն է, որ պէտք է ներկայացուի միջազգային դատարաններ:
Հայաստան եւ Ազրպէյճան պատերազմէն անմիջապէս ետք փոխանակեցին փոքրաթիւ գերիներ: Գերի տարուած մնացեալ հայ զինուորներու թիւն ու ճակատագիրը կը մնան անյայտ:
Երկարատեւ ու հիասթափեցնող սպասումէ ետք Հայաստանի, Ազրպէյճանի եւ Ռուսիոյ ղեկավարները վերջապէս հանդիպեցան Մոսկուայի մէջ 11 յունուար 2021-ին` որոշումներ կայացնելու համար երկու հիմնական կէտերու մասին. 1) ռազմագերիներու եւ պատանդներու փոխանակում. 2) Արցախի վերջնական կարգավիճակի որոշում` ըստ հանդիպումէն առաջ Հայաստանի վարչապետի գրասենեակի կատարած յայտարարութեան:
Ապշեցուցիչ է, որ մոսկովեան հանդիպումէն ետք երեք ղեկավարները նոր համաձայնագիր ստորագրեցին, որուն մէջ նշուած էր միայն 9 նոյեմբեր 2020-ի համաձայնագրի 9-րդ կէտը` «Տարածաշրջանի մէջ բոլոր տնտեսական եւ երթեւեկութեան ուղիներու ապաշրջափակումը»: Ասիկա կը նշանակէ, որ Հայաստան կրնայ օգտագործել երկաթուղին, որ կը սկսի Հայաստանի հիւսիսէն, կ՛անցնի Նախիջեւանը եւ դուրս կու գայ Հայաստանի հարաւէն` դէպի Իրան: Հայաստան կրնայ նաեւ օգտագործել երկաթուղին, որ կ՛անցնի Ազրպէյճանի հիմնական տարածքով` հասնելով Պաքու, ապա Մոսկուա: Միւս կողմէ` Ազրպէյճան պիտի ունենայ երթուդարձի ճամբայ Հայաստանի հարաւով` Նախիջեւանը կապելով Ազրպէյճանի հիմնական տարածքին: Երթեւեկութեան ճամբաներուն առիթով բարձր մակարդակի յանձնախումբեր ստեղծելու համար շատ կարճ ժամկէտեր սահմանուեցան` առանց նշելու ռազմագերիներու փոխանակման եւ Արցախի վերջնական կարգավիճակի մասին: Զարմանալիօրէն վեհաժողովի հանդիպումէն անմիջապէս ետք Փաշինեան յայտարարեց. «Այսօր մենք չկրցանք լուծել ռազմագերիներու հարցը, ասիկա ամէնէն զգայուն հարցն է: Մենք համաձայնեցանք, որ պիտի շարունակենք (բանակցութիւնները) այս գծով: Կը յուսամ, որ կը յաջողինք կարելի եղածին չափ շուտ հասնիլ յստակ լուծման: Ցաւօք, անկարելի է բոլոր հարցերը լուծել մէկ հանդիպման ընթացքին»: Մոսկուայի հանդիպումը երկրորդ պարտութիւնն էր Հայաստանի համար:
Փաշինեանի մեկնաբանութիւնները պէտք է անընդունելի ըլլան բոլոր հայերուն համար` անկախ անկէ, թէ կը սատարե՞ն անոր, թէ՞ ոչ: Ինչպէ՞ս կրնար ան չորս ժամ նստիլ նախագահներ Փութինի եւ Ալիեւի հետ եւ չպնդել ռազմագերիներու անյապաղ փոխանակման մասին: Հրադադարէն անցած է երկու ամիս, եւ ոչ ոք գիտէ, թէ ե՛րբ Փութինը, Ալիեւը եւ Փաշինեանը դարձեալ կը հանդիպին այս կարեւոր հարցը լուծելու համար: Այսպէս կարելի չէ պաշտպանել Հայաստանի շահերը` նոյնիսկ հաշուի առնելով պարտուած երկրին ծանր վիճակը: Հանդիպման ընթացքին Փաշինեան պէտք է յստակացնէր, որ իրեն համար թիւ մէկ առաջնահերթութիւն էր գերիներու փոխանակումը: Եւ թէ` եթէ քանի մը օրուան ընթացքին գերիներու փոխանակման մասին որոշում չկայացուի, ապա ինք կը հրաժարի անոնց հետ ուրիշ հարց քննարկելէ: Ինչպէ՞ս կրնան Հայաստան եւ Ազրպէյճան քննարկել երկու երկիրներու միջեւ երթեւեկութեան ճամբաներու ապաշրջափակման հարցը, երբ դեռ հայ բանտարկեալներ կը տանջուին Պաքուի բանտերուն մէջ եւ կ՛ենթարկուին չարչարանքներու: Աւելի՛ն. ո՛չ նոյեմբերեան համաձայնագրին մէջ, ո՛չ ալ անոր յաջորդած մոսկովեան յայտարարութեան մէջ նշուած էր, թէ որո՛նք պիտի վճարեն Հայաստանի տարածքով Նախիջեւանը Ազրպէյճանի հիմնական տարածքին կապող ճամբուն եւ երկաթուղիի կառուցման համար:
Մինչ Հայաստանի վարչապետը բանակցութիւն կը վարէ թոյլ դիրքերէ, ազրպէյճանական կողմը կը դառնայ աւելի կոշտ` նախազգուշացնելով Հայաստանի ղեկավարները, որ չայցելեն Արցախ, այն բանէն ետք, երբ Հայաստանի արտաքին գործոց նախարարը Արցախ գացած էր: Ազրպէյճան պնդած է, որ այդ մէկը 9 նոյեմբեր 2020-ի համաձայնագրի խախտում է, թէեւ համաձայնագրի մէջ նման արգելք չկայ: Աւելի՛ն. Ազրպէյճան յայտարարած է, որ հայ ռազմագերիները պիտի դատուին իբրեւ «ահաբեկիչներ», հետեւաբար` փոխանակման ենթակայ չեն: Թէեւ պատերազմէն ետք Հայաստան կը գտնուի շատ ծանր վիճակի մէջ, սակայն Հայաստանի ղեկավարները պարտաւոր են հզօր պայքար մղելու երկրին շահերը կարելի եղածին չափ պաշտպանելու համար: Հայաստանի ղեկավարները որքան ստրկամիտ ըլլան, ազրպէյճանցիները եւ թուրքերը այնքան աւելի պահանջկոտ կը դառնան:
Ցաւօք, կարծես թէ Փաշինեան ինքն իրեն համոզած է, որ Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ երթեւեկութեան ճամբաներու ապաշրջափակումը կը խթանէ Հայաստանի տնտեսութիւնը: Լուրջ կասկածներ ունիմ, որ այսպէս է: Հայ մը կրնա՞յ ինքզինք ապահով զգալ Ազրպէյճանի տարածքով ճամբորդելու կամ ապրանքներ ուղարկելու պահուն: Ո՞վ պիտի պաշտպանէ զանոնք: Աւելի խնդրայարոյց է Հայաստանի համաձայնութիւնը` թոյլատրել Ազրպէյճանի ճանապարհային եւ երկաթուղային հաղորդակցութիւն երկու երկիրներու միջեւ` թոյլ տալով Թուրքիոյ անցնիլ Նախիջեւան, իսկ Հայաստանի հարաւային շրջանով հասնիլ Ազրպէյճանի հիմնական տարածք, այնուհետեւ` դէպի Կեդրոնական Ասիոյ թրքական հանրապետութիւններ: Ասիկա Թուրքիոյ փանթուրանական դարաւոր երազանքն է, որ շուտով կրնայ իրականութիւն դառնալ: Այսպիսի երթուղի մը կրնայ խարխլել Հայաստանի ինքնիշխանութիւնը եւ վտանգել անոր գոյութիւնը: Հայ ժողովուրդը եւ անոր կառավարութիւնը պէտք է ամէն ճիգ թափեն` խոչընդոտելու այս փանթուրանական կապը: Ազրպէյճանի եւ Թուրքիոյ հնարաւորութիւն տալը, որ հատեն Հայաստանի տարածքը, բացարձակապէս կապ չունի արցախեան պատերազմին հետ, եւ այսպիսի դրոյթ մը պէտք չէ ներառուէր 9 նոյեմբեր 2020-ի համաձայնագրին մէջ:
Կը վախնամ, որ Հայաստանի անկումը կը շարունակուի անքան ժամանակ, այնքան ատեն որ երկիրը կը ղեկավարուի վարչապետի մը կողմէ, որ գլխաւոր պատասխանատուն է հայկական հողերու կորուստին եւ հազարաւոր զինուորներու մահուան:
Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ
Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ
