Հ.Պ.
Թուրքիոյ կրօնական գործերու վարիչ Ալի Էրպաշ բարձրացաւ «Քիպիր Ճամիի Շերիֆ» վերանուանուած Այա Սոֆիայի մէջ կանգնեցուած հարթակ (մինպար) եւ քարոզեց՝ սուրի մը յենած: Խորհրդանշական ժեստը յաւելեալ վրդովմունք յառաջացուց:
Թուրք պետական աղբիւրներ «բացատրեցին», թէ ուրբաթօրեայ քարոզին սուրով դուրս գալու աւանդութիւնը սկսած է աւելի քան 7 դար առաջ, ուրեմն եւ արտասովոր երեւոյթ չէ: Այո՛, այդ ստոյգ է, սրակիր քարոզը հաստատուած է 14-րդ դարուն, թուրք զինուորական ծագում ունեցող Ֆիրուզ Շահ Թուղլուքի կողմէ … Տելհիի մէջ: Նկատել, որ Հնդկաստան իսլամական երկիր չէր: Նկատել նաեւ, որ հինտու կրօնքի հետեւողներ մինչեւ օրս հանդուրժողական տրամադրութիւն չունին այլ կրօններու հանդէպ:
Այստեղ հարցում մը կը ծագի: Եթէ սրակիր քարոզը օրինաչափ է, ապա ինչո՞ւ վաղուց դադրած է կիրարկուելէ: Պատասխանը այն է, որ Օսմանեան կայսրութիւնը վաղուց հողային տեղատուութեան մէջ է:
Սրակիր քարոզը կը կատարուէր այն շրջաններու մէջ, որոնք սուրի ուժով մտած են սիւննի իսլամ օսմանական իշխանութեան տակ: Սուրը պատկերաւոր յիշեցում է, թէ ի՛նչ կը սպասէ իրենց, եթէ յանկարծ հրաժարին նոր կրօնէն ( իսլամական բարբառով «իրթիտատ» ընեն – ետդարձ) եւ կամ որոշեն ձերբազատիլ նոր իշխանութենէն: Ինչպէս լուսանկարը ցոյց կու տայ, քարոզիչը սուրը ձեռնափայտի նման կը կրէ իր ձախ ձեռքով: Ի հարկին կրնայ փոխանցել դէպի աջ ձեռք … Սրակիր քարոզ չէր կատարուեր այն քաղաքներուն մէջ, որոնք առանց դիմադրութեան ընդունած էին իսլամական իշխանութիւնը: Պոլիս գրաւուած էր սուրով, ուրեմն Պոլսոյ մէջ սրակիր քարոզը օրին օրինաչափ էր:
Պատմական .- Մզկիթներու մէջ հարթակներ կանգնեցուած են Օմայեան խալիֆայութեան շրջանին (661-749): Ինչպէս բոլոր թագաւորութիւններ, այդ իշխանութիւնը հիմնուած էր ժառանգական եւ արիւնակցական կապերու վրայ, այս պարագային կը պատկանէր Օմայեան արաբ պատերազմիկ ցեղախումբի աւագանիին (1) : Օմայեաններ մեծապէս ընդարձակեցին կայսրութեան սահմանները: Պարզ է, որ ընդարձակ կայսրութեան մէջ օտար, դաւադիր եւ թալանչի ընտրանին հպատակներու համակրանքը պիտի չվայելէր: Բացի այդ, նոյնինքն արաբ այլ ցեղախումբեր նոյնպէս դժգոհ էին ընտրանիի իշխանութենէն: Գոյ էր ե՛ւ ներքին իշխանութեան պայքար, ե՛ւ օտար անջատողական նկրտումներ:
Այս պայմաններու տակ, որպէս կրօնական քօղի տակ իշխանութիւնը ջատագովելու միջոց, հաստատուեցաւ բարձրադիր հարթակի վրայէն տրուող ուրբաթօրեայ քարոզը: Առաջադրանքը քաղաքական էր: Այս հանգամանքը կը շարունակուի մինչեւ օրս՝ այն տարբերութեամբ, որ այսօր գոյութիւն չունի ուղղափառ իշխանութեան մէկ կեդրոն: Թուրքիոյ մուֆթին կը նշանակուի օրուան կառավարութեան կողմէ: Պարզ է, թէ ի՞նչ կրնայ ըլլալ անոր դերը (2):
Սուրի մշակոյթը ունի աւելի հին պատմութիւն: Գիրքը կ՛ըսէ, թէ հարկ է պատերազմիլ Աստծու թշնամիներուն դէմ: Ուղղափառ հեղինակութիւն Պուխարի (810-870) իր «Ճիհատ» գիրքին մէջ ըսած է, թէ դրախտը կը գտնուի սուրերու հովանիին տակ: Առակը կ՛ըսէ, թէ երբ Սուլթան Մեհմէթ Բ. Պոլիսը գրաւելէ ետք սպասած է եւ ուրբաթ օրուան աղօթքի ժամուն միայն մտած է՝ ի հարկէ սուրը մէջքին: Տէրվիշ մը փորձած է նսեմացնել սուրի դերը եւ գոչած «Յաղթանակը դուն քեզ մի՛ վերագրեր, այս քաղաքը ինծի նման տէրվիշներու աղօթքին շնորհիւ գրաւեցիր»: «Աղօթքը կարեւոր է», պատասխանած է սուլթանը, «բայց պէտք է սուրը պահել ձեռքին»: Թուրքերու կողմէ այս կը համարուի պատմական կտակ: Իշխանաւորներ ուրբաթօրեայ սրակիր քարոզներուն կը մասնակցէին իրենց մէջքին սուր կապած:
Չենք գիտեր, թէ այդ օր Էրտողան ի՞նչ ունէր իր մէջքի,ն բացի իր ֆութպոլիստ օրերէն մնացած ողնայարի ցաւէն, որ սաստկացաւ երբ ցած ինկաւ ըմբոստ ձիու թամբէն:
- Առաջին (Ռաշիտի) խալիֆաները Մէքքէյի վաճառական Քուրէյշ ցեղախումբի աւագանիին կը պատկանէին: Իշխանութիւնը հասկնալիօրէն զաւթեցին պատերազմիկները:
- Պատկերը նոյնն է շարք մը այլ երկիրներու մէջ: Ընդդիմադիր աղանդներ յաճախ կը բարձրաձայնեն այս մասին:
