Աղէտի Բնագիտութիւնը

ԴՈԿՏ. ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Ներանձնական.- Քանդումը բաղդատաբար փոքր էր բայց յանկարծ դադրեցան ելեկտրականութիւնը, հեռաձայնն ու համացանցային կապը: Չունէինք ջուր, դուռ կամ վարագոյր: Ծայր տուած էին խուճապահար փախուստն ու տարաձայնութիւնները: Ձայներէն դատած՝ բազմաթիւ անձերու նման համոզուած էի որ ենթարկուած ենք օդային յարձակումի: Այս անորոշութիւնը տեւեց շուրջ երկու օր:

Տեսաերիզները ցոյց կու տան պայթիւնի հիմնական փուլերը: Առաջինին մէջ կը տեսնենք մոխրագոյն ծուխ: Այդ կրնայ համապատասխանել նաւթային վառելանիւթի: Երկրորդ փուլին մէջ կը զօրանայ սպիտակ ծուխը եւ կը տեսնուին բազմաթիւ փոքր փայլեր, որոնք կրնան համապատասխանել հրավառութեան պայթուցիկներու: Այս տեւեց աւելի քան տաս վարկեան: Բաւարար ժամանակ՝ որպէսզի առաջին փոքր հրդեհի պատասխանատուն հեռանար թատրէն:

Միաժամանակ կը լսուէին այն ճարճատիւնները որոնք շփոթեցինք օդանաւերու աղմուկին հետ: Բայց օդանաւերու որոտը շատ աւելի կարճատեւ կ’ըլլայ, արագ կը զօրանայ եւ կը մեղմանայ երբ ցած թչիչք կատարող ռազմական օդանաւը արագ մօտենայ եւ հեռանայ: Մինչդեռ հրդեհի աղմուկը տակաւ կը զօրանար:

Երրորդ փուլը տեւեց լոկ երկվարկեաններ, երբ տեսնուեցան հրաշէկ բոց եւ սպիտակ «սունկ» մը տարածուեցաւ եւ չքացաւ: Ա՛դ էր որ ստեղծեց մեծագոյն վախը եւ շփօթը: Ոմանք անմիջապէս երեւոյթը առնջեցին հիւլէական ռումբի հետ: Այդ սխալ է: Հիւլէական պայթումի առաջին ցուցանիշը ուժեղ կուրացնող լոյսն է որ յառաջ կու գայ շողարձակումէն: Այդ կը բացակայէր:

Վերջին փուլը կարմրագոյն մուխն էր: Այդ կը համապատասխանէ վառող բորոկատի (Nitrate): Իրիկուայ լոյսը անոր գոյնը աւելի մօտեցուցած էր կարմրաւունի: Ըստ մասնագէտներու, մուգ գոյնը կը նշանակէ նաեւ որ պայթող նիւթը ռազմական որակի պայթուցիկ չէր, որովհետեւ (փառք տիրոջ) միայն մասամբ վառած էր: Այլապէս գոյնը պիտի ըլլար աւելի հրաշէկ: Այս ամէնէ հասկնալի փուլն էր: Լուսանկարին մէջ տեսնուող սպիտակ ծուխը հաւանաբար պայթուցիկներու հետքն է որ տաք ամպին հետ վեր բարձրացած է:

Օդային հարուածներու «դիպաշարը» շատ աւելի պարզ եւ արագ եւ կանոնաւոր կ’ըլլայ: Կարելի է բացառել այդ վարկածը: Պայթիւնը արդիւնքն էր գետնի վրայ կատարուած գործողութիւններու:

Սնկագիտութիւն.-  Սպիտակ «սունկը», որ շփօթ եւ վախ յառաջացուց, կը կարօտի որոշ բացատրութեան: Այդ պարզապէս կարճատեւ «ամպ» մըն էր: Ամպերը կը բաղկանան ջուրի փոքրիկ կաթիլներէ: սպիտակ են ցերեկով, երբ կը ցոլացնեն արեւու բոլոր տեսանելի գոյները, միչդեռ օդը կը ցոլացնէ գլխաւորաբար կապոյտ գոյնը:

Ջուրի փոքրիկ կաթիլներ կը գոյանան երբ պայթումի պատճառով խոնաւ օդի ճնշումը եւ խտութիւնը յանկարծ սաստիկ կը բարձրանան: Տեսաերիզներու վրայ հիմնուած ամպի ընդլայնումը ձայնի արագութիւնենէն նուազ է (2): Եթէ այդ ցարդ միակ չափումը ճիշդ է, ապա ալիքը (փառք տիրոջ) գեր-ձայնային (super-sonic) չէր: Այսուհանդերձ շատ արագ ընդլայնում: Այդքան կարճ ժամանակի մէջ այդ զանգուածը առիթ չունի իր շրջապատին հետ ջերմուժ փոխանակելու: Նման ընդլայնում ջերմաստիճանի անկում կը պատճառէ: Ի դէպ նոյն սկզբունքով կը բանին սառնարաններն ու զովցնող օդափոխիչները (AC) (3): Նման ամպեր կարելի է տեսնել նաեւ երբ արագ ինքնաթիռներ կը գտնուին խոնաւ մթնոլորտի մէջ: Ամպը կ’անհետանայ երբ կը խառնուի շուրջի տաք օդին: Ջուրի մանր կաթիլները արագ կը շոգիանան:

Գծապատկերը ցոյց կու տայ նաեւ որ ճնշումը ուղղակի զերոյի չդառնար, այլ նախ ուղղութիւն կը փոխէ: Այս որոշ նմանութիւն ունի խամրող ճոճանակի (damped oscillator) որ իր կայուն դիրքին վերադառնալէ առաջ շարժումը կը շարունակէ դէպի միւս կողմ: Այսպիսով ձեր տան ապակիները կոտրին դէպի ներս ապա անոնցմէ մաս մը թափի դէպի փողոց (ուր կանգնած է ձեր ինքնաշարժը): Այս հաստատած եմ անձնական փորձով:

Քիմիական մարզին մէջ ունիմ լոկ տարրական գիտելիքներ: Կրնամ հաստատել սակայն հետեւեալը.- Ինչպէս (պարզացուած) գծանկարը ցուց կու տայ, Ամոնիում Նայթրէյթի (Աւշակածինի Բորոկատ ԱԲ) բաղադրիչներն են թթուածինը, բորոկածինը եւ ջրածինը (O-Oxygen, N-Nitrogen, H-Hydrogen) (4): ԱԲ կայուն մասնիկ (molecule) մը չէ, ենթակայ է քայքայման, այլափոխման եւ իհարկէ պայթումի:

Ինչպէս կարելի է դիւրաւ կռահել, անոր այրումը կ’արտադրէ Բորոկածինի երկրորդ թթուատ (NO₂) , ջուր (HO₂) եւ այլ նիւթեր: Բորոկածինի թթուատը, որ կը վնասէ շնչառական գործարաններուն, ունի քլորինի (կանաչու՞ն) բոյր (5): Ոչ անձնապէս ես եւ ոչ իմ շրջապատի դրացիները նկատեցինք նման բոյր: Տաք կազերը իհարկէ վեր կը բարձրանան եւ կը տարածուին: Այսուհանդերձ նման բոյրի մը աննկատելի ըլլալը յաւելեալ ցուցանիշ է որ պայթող քանակը այնքան մեծ չէ որքան կը տեղեկացուի:

Աւշակածինի Բորոկատը որպէս պարարտացուցիչ կարելի չէ վեց ամիսէ աւելի երկար ամբարել, մանաւանդ խոնաւ միջավայրի մէջ: Այլապէս պարարտացուցիչի նոսր հատիկները իրար կը միանան եւ կը կազմեն հաստատուն խիտ մարմին: Այդ ունի երկու վտանգաւոր հետեւանք: Նախ այն որ օդը չի կրնար շրջագայիլ հատիկներու միչեւ եւ այդպիսով արգիլել որ դանդաղ այրումէն յառաջացած տաքութիւնը հեռանայ: Ապա այն որ ճնշումի ալիքները շատ աւելի արագ եւ անխոչընդոտ կը տարածուին պինդ մարմիններու մէջ բաղդատած նոսր կակուղ հատիկներու: Այդ եւս կը ծառայէ արագ պայթումի (detonation): Նաւահանգիստի նիւթերը պահուած էին վեց … տարի: Տասներկու անգամ աւելի երկար քան այն որ արտօնուած է:

Աւշակածինի Բորոկատը պէտք է որ ամբարուի իրարմէ հեռու առաւելագոյնս մէկ մեթր խորանարդ ծաւալներով: Մինչդեռ լուսանկարը ցոյց կու տայ թէ նաւահանգիստին մէջ շատ աւելի խոշոր քանակութիւններ միատեղուած էին: Այստեղ հարկ է նշել որ այդ զանգուածը հաւանաբար չպայթէր, եթէ իր քով տեղի չունենար մեծ հրդեհ:

Պատմութեան դասը .- Անցեալ հարիւր տարիներու ընթացքին տեղի ուեցած են ԱԲ-ի առ նուազն հինգ մեծ պայթիւններ, որոնց զոհ գացած են աւելի քան 1300 մարդ: Վերջին պայթիւնը տեղի ունեցած էր գրեթէ ճիշտ տարի մը առաջ, 12 Օգոստոս 2015-ին Չինական Թիան-ճին նաւահանգիստին մէջ, ուր զոհուած էր 173 մարդ եւ կատարուած մեծ աւեր (տես կողքի լուսանկարը): Կը կրկնեմ, այդ տեղի ունեցած էր մոտիկ անցեալին, նաւահանգիստի՛ մը մէջ: ԱԲ-ի զանգուածը այդտեղ 800 թոն էր, այսինքն մեր յայտարարուած քանակութեան լոկ 29%-ը: Ինչպէ՞ս բացատրել նաւահանգիստի տնօրէնութեան անփութութիւնը:

Վարկածներ.- Առաջին վարկածը այն էր որ թերեւս իսրայէլեան օդանաւ մը արձակած է ամերիկեան GBU-43/B-ը որ աւելի ծանօթ է որպէս  «Ռումբերու Մայր» (7, 8):  Այս մտահոգիչ էր այն իմաստով որ նման ռումբեր կը գործածեն տնտեսապէս անօգուտ դարձած, «սպառած» Իւրանիումը (Depleted U238) որ շրջապատը կը թունաւորէ երկար ժամկէտով:  Բարեբախտաբար այդ վարկածը ոեւէ ձեւով չէ հիմնաւորուած: Սպառած Իւրանիումի մասին հարկ է խօսիլ այլ առիթով:

Նուազ ծանօթ վարկած է այն թէ պայթումը համազօր էր աւելի՛ քան 5 հազար թոն ԱԲ-ի: Այս առ երեւոյթ հիմնուած է հիւլէական ռումբերու տեսաերիզներու բաղդատութեան վրայ: Բայց հաշուարկները ծիծաղելիօրէն անհաւաստի են: Կը թուի թէ տիտղոսաւոր հեղինակը հապճէպ բացիկ մը արտադրած է յետին նպատակներով (9):

Երրորդ վարկածը այն է որ պայթած ԱԲ-ի զանգուածը շատ աւելի նուազ էր քան 2750 թոն: Այդ կը համապատասխանէ 1100 թոն TNT-ի (10): «Ռումբերու Մօր» պայթուցիկ զանգուածը կը համապատասխանէ 11 թոն TNT-ի: Ուրեմն Պէյրութի պայթիւնը հարկ է որ ըլլար այդկէ 100 հազար անգամ աւելի ուժեղ: Այդ բարեբախտաբար տեղի չունեցաւ: Հիրոշիմայի կորիզային ռումբը համազօր էր 15 հազար թոն TNT-ի: Պէյրութի պայթիւնը հարկ է որ համապատասխանէր  … բարեբախտաբար …

Պայթիւնը կը համապատասխանէ միայն մի քանի հարիւր թոն ԱԲ-ի: Այստեղ կայ երկու ընտրանք:

Ա.- այն որ զանգուածի միայն շուրջ 1/10րդը կրակ առած է: Ինչպէս վերը նշած էի, այս վարկածին ի նպաստ է այն նկատողութիւնը որ մուխի գոյնը մուգ կարմիր էր: Այսուհանդերձ անհաւանական է միայն այդքան փոքր տոկոս բռնկի:

Բ.- այն որ զանգուածի խոշոր տոկոսը արդէն իսկ նաւահանգիստին մէջ չէր: Այս կէտէն հարկ է որ սկսի քրէական հետախուզութիւնը:

1. youtube.com/watch?v=F-vGkIKxGAg Jjj
2. Lance R., “The Tragic Physics of the Deadly Explosion in Beirut” Backchannel, 6 օգ 2020
3. Գիտական եզրն է “adiabatic expansion”. Երբ փոփոխութիւնը ձայնէն շատ աւելի արագ չէ, ջերմաստիճանի (Absolute Temperature -T) եւ ծավալի (Volume -V) յարաբերութիւնն է մօտաւորապէս T ~ 1/V^0.4. Որպէս օրինակ, եթէ 30  աստիճան օդի ծաւալը կրկնապատկուի, ապա ջերմութիւնը կ’իյնայ մօտ -43 աստիճանի:
4. Այլ գծանկարներ կը փորձեն ցոյց տալ աթոմներու երեք տարածաչափային յարաբերութիւնները: Այդ յաճախ շփօթ կը ստեղծէ:
5. Քլորինի հայերէն եզրին ծանօթ չեմ: Յունարէնով «քլորոս» կը նշանակէ «կանաչ»:
6. Կը վնասէ որովհետեւ Բորոկածինը ունի 5 արտաքին ելեկտրոններ մինչդեռ երկու թթուածիմի աթոմները կ’ընդունին չորս: Կը մնայ ազատ ելէկտրոն մը որ կրնայ միանալ այլ մասնիկներու եւ այդպիսով փոխել տուեալ օրկանի բաղադրութիւնը: Այդ կը նշանակէ խանգարում:
7. Տես youtube.com/watch?v=21JmY1ezAi4
8. youtube.com/watch?v=FPiFIT40feA&feature=share&fbclid=IwAR00Jqbs0n82FDWtly0Tr25-AP1paWzsWywbQ8O67VZ-TKatSjJJJCJY3uM
9. linkedin.com/pulse/what-does-fluid-dynamics-tell-us-beirut-explosion-talal-al-housseiny?fbclid=IwAR1gC62WmLMgU2k9GvbQZ-mrb3jTki6fdRxyDvCM_fzLfws57jD1CSyeKfI
10. Մէկ թոն ԱԲ համազոր է 400 քկ TNT-ի