«Հայաստան Եւ Ազրպէյճան. Մրցակցութեան Անատոմիա». Գրախօսութիւն

ՏԻԳՐԱՆ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

Ղարաբաղեան հակամարտութեան վերաբերեալ գիտական լուրջ աշխատութիւններ միջազգային հեղինակների կողմից վերջին տասնամեակների ընթացքում համեմատաբար քիչ են գրուել: Հակամարտութեան մասին գրուած ամենամեծ  տարածում ստացած աշխատութիւնը Թոմաս տէ Վաալի «Սեւ այգի. Հայաստանն ու Ազրպէյճանը խաղաղութեան եւ պատերազմի միջով» (Thomas de Waal: «Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War») գիրքն է, որում հեղինակը առանց խորքային վերլուծութեան փորձի` լրագրողական ոճով հակամարտութիւնը ներկայացնում է կողմնակի ընթերցողին:

Ղարաբաղեան հակամարտութեամբ զբաղուող յայտնի փորձագէտ Լոուրենս Պրոյերսի «Հայաստան եւ Ազրպէյճան. մրցակցութեան անատոմիա» (Laurence Broers: «Armenia and Azerbaijan: Anatomy of a Rivalry») գիրքը սպասուած էր շատերի կողմից:

Պրոյերսը գրքում մի շարք հարցադրումներ է կատարում եւ դրանց վերաբերեալ իր պատասխաններն է առաջ քաշում: Հեղինակը հայ-ազրպէյճանական հակամարտութիւնը որակում է որպէս երկարատեւ մրցակցութիւն (enduring rivalry), ինչը միջազգային յարաբերութիւնների տեսութեան մէջ նկարագրւում է որպէս երկու պետութիւնների միջեւ կրկնուող հակամարտութիւնների իրավիճակ: Պետութիւնների միջեւ երկարատեւ մրցակցութիւնները տեւում են առնուազն երկու տասնամեակ եւ ուղեկցւում են կրկնուող բռնութիւնների դրուագներով: Այդպիսի մրցակցութիւնները նկարագրւում են նաեւ որպէս երկու պետութիւնների միջեւ նպատակների արմատական եւ երկարատեւ անհամատեղութիւն: Այդ առումով Պրոյերսը հայ-ազրպէյճանական հակամարտութիւնը համեմատում է իսրայէլա-արաբական ու հնդկա-փաքիստանեան հակամարտութիւնների հետ:

Գիրքը բաղկացած է ինը գլխից, որոնցում հեղինակը քննարկում է հակամարտութեան տարբեր տեսակէտները: Առաջին գլուխներում Պրոյերսը փորձում է հասկանալ, թէ «ինչո՛ւ է հայերի եւ ազրպէյճանցիների միջեւ տարածքային վէճ առաջացել 1988 թուականին», ինչո՞ւ է «80-ականների վերջերին բռնութիւն բռնկուել հայերի եւ ազրպէյճանցիների միջեւ»: Հեղինակը իրաւացիօրէն մերժում է հակամարտութեան ծագման ինստրումենտալիստական տեսութիւնը, ըստ որի` վերնախաւերը օգտագործում են միջցեղային լարուածութիւնը սեփական քաղաքական շահերը առաջ տանելու համար: Այս տեսութիւնը յաճախ կիրառւում է նախորդ դարի 1990-ականների սկզբի պալքանեան պատերազմների ծագումնաբանութիւնը բացատրելու համար:

Պրոյերսը նշում է, որ վերնախաւերը հասարակութիւնների արմատականացման մէջ որոշակի դեր ունեցել են, բայց այդ դերը մասնակի էր: Որպէս այս պնդմանը աջակցող փաստարկ նա բերում է այն հանգամանքը, որ 1988-1994 թուականներին հակամարտող երկրներում տեղի են ունեցել իշխանափոխութեան մի շարք դէպքեր: Պրոյերսը ղարաբաղեան հակամարտութիւնը որակում է որպէս ժողովրդական զանգուածների կողմից առաջնորդուած զօրաշարժ (mass-led mobilaztion):

Այս հարցում կարեւոր յստակութիւն մտցնելուց յետոյ Պրոյերսը ներկայացնում է 1980-ական թուականներին հայ-ազրպէյճանական հակամարտութեան բռնկման իր տեսութիւնը: 2-րդ եւ 3-րդ գլուխներում նա ներկայացնում է Ազրպէյճանում եւ Հայաստանում քաղաքական ազգի, տարբեր աշխարհաքաղաքական մշակոյթների եւ հայկական ու ազրպէյճանական հայրենիքների տարբեր յղացքների ձեւաւորման պատմութիւնը:

Պրոյերսը, փաստօրէն, հայ-ազրպէյճանական հակամարտութեան ակունքները փնտռում է երկու հասարակութիւններում առկայ աշխարհաքաղաքական մշակոյթների մէջ, որոնք պաշտօնական եւ ոչ պաշտօնական պատումներ (narrative) են երկու պետութիւնների պատմութեան եւ դերի վերաբերեալ: Ըստ հեղինակի, այդ պատումներում երկու ժողովուրդների հայրենիքները շատ աւելի մեծ են, քան` ներկայիս Հայաստանն ու Ազրպէյճանը: Աւելի՛ն. աշխարհաքաղաքական այդ երկու մշակոյթներում մի շարք տարածքներ (իսկ երբեմն նաեւ` հակառակորդ պետութեան ողջ տարածքը) ե՛ւ ազրպէյճանցիները, ե՛ւ հայերը իրենց հայրենիքի մաս են համարում:

Պրոյերսը նշում է, որ հայերն ու ազրպէյճանցիները, դառնալով այդ աշխարհաքաղաքական մշակոյթների զոհը, ժխտում են վիճարկուող տարածքներում միմեանց գոյութեան իրաւունքը: Ըստ նրա, Ղարաբաղը այդպիսի տարածքներից մէկն է, որը ժամանակի ընթացքում աշխարհագրական ծայրամասից դարձել է երկու պետութիւնների ազգային ծրագիրների հիմքը:

Ըստ Պրոյերսի, ներկայում հակամարտող երկրներում գերիշխող են երկու աշխարհաքաղաքական մշակոյթներ` «Lայն ազրպէյճանիզմ» (Wide Azerbaijanism) եւ «Խոշորացուած Հայաստան» (Augmented Armenia): Ըստ հեղինակի, «Լայն ազրպէյճանիզմը» փոխարինման է եկել Հայտար Ալիեւի իշխանութեան տարիներին գերիշխող աշխարհաքաղաքական մշակոյթին` «Ազրպէյճանիզմին»: Պրոյերսը նշում է, որ վերջինիս շրջանակներում շեշտը դրւում էր Ազրպէյճանի միջազգայնօրէն ճանաչուած սահմանների վրայ: «Լայն ազրպէյճանիզմի» շրջանակներում ազրպէյճանական յաւակնութիւնները տարածւում են նաեւ Հայաստանի Հանրապետութեան վրայ` հիմնաւորելով դա նախորդ դարերում այդ տարածքում թուրքական բնակչութեան առկայութեամբ:

Ըստ Պրոյերսի, «Խոշորացուած Հայաստանը» իր հերթին փոխարինման է եկել «Օրինապաշտ Հայաստան» (Compliant Armenia) աշխարհաքաղաքական մշակոյթին, որը գերիշխող էր 1990-ականներին` Լեւոն Տէր Պետրոսեանի իշխանութեան տարիներին, եւ որի շրջանակներում առաջնահերթութիւն էր տրւում միջազգային իրաւունքին: «Խոշորացուած Հայաստանի» աշխարհաքաղաքական մշակոյթի կրողները, ըստ Պրոյերսի, Հայաստանը դիտարկում են ԼՂՀ տէ ֆաքթօ տարածքի հետ մէկ միասնութեան մէջ: Հեղինակը գտնում է, որ միմեանցից արմատապէս տարբերուող այս երկու հակադիր աշխարհաքաղաքական մշակոյթներն են ներկայումս գոյութիւն ունեցող փակուղու պատճառը:

Գրքի երկրորդ մասում Պրոյերսը փոքր-ինչ շեղւում է տեսական մասից եւ խօսում հակամարտութեան աւելի գործնական տեսակէտների մասին: Հէնց այդ գլուխներն են առաւել որակեալ եւ արժէքաւոր, քանի որ զուրկ են ձեռնածութիւններից: Սակայն այս աշխատութիւնը ընդհանուր առմամբ մեծ հիասթափութիւն կարելի է անուանել: Պրոյերսը, լինելով ղարաբաղեան հակամարտութեամբ զբաղուող ամենահեղինակաւոր փորձագէտներից, լուրջ հնարաւորութիւն ունէր իր ծանրակշիռ ներդրումը ունենալ հակամարտութեան վերաբերեալ ակադեմական բանավէճում: Սակայն նա հեղինակել է միակողմանի մի աշխատութիւն, որը գիտական բարդ լեզուով ներկայացնում է հակամարտութեան չափազանց պարզեցուած պատկեր:

Պրոյերսի մօտ դերերը նախօրօք բաշխուած են ու կանխորոշուած: Ամէն ինչ սեւ եւ սպիտակ է: Յստակ է, թէ ո՛վ է զոհը, իսկ ով` նախայարձակը: Ընթերցողի համար դա պարզ է դառնում նոյնիսկ գրքի շապիկից, որի վրայ տեղադրուած է ազրպէյճանցի որդեկորոյս մօր նկար: Ապշեցուցիչ է նաեւ որոշ դրուագներում օգտագործուող լեզուն: Օրինակ, խօսելով ազրպէյճանական աշխարհաքաղաքական մշակոյթի մասին` Պրոյերսը նշում է, որ այն «կլանել է իր հակառակորդի շիզոֆրենիան»: Սա մտաւոր անպատասխանատուութեան ու անազնուութեան վառ դրսեւորում է ոչ միայն օգտագործուած բառապաշարի առումով, այլեւ այն պատճառով, որ վերոնշեալ պնդումը չի համապատասխանում իրականութեանը:

Փաստօրէն, Պրոյերսը ազրպէյճանական Երեւանի մասին պաշտօնական Պաքուի յայտարարութիւնները համարում է արձագանգ «հայկական շիզոֆրենիային»: Ու դա այն դէպքում, երբ հայկական դիրքորոշման արմատականացումն էր արձագանգ Ազրպէյճանի կողմից վարուող քաղաքականութեանը վերջին 15 տարիների ընթացքում: Հեղինակի նշած «Խոշորացուած Հայաստան» յղացքի կողմնակիցները քաղաքական դաշտի լուսանցքում էին գտնւում երկար տարիներ: Հիմնականում Պաքուի վարած քաղաքականութեան արդիւնքում է այսօր այդ մօտեցումը գերիշխող:

Մէկ այլ դրուագում Պրոյերսը այս գրքին բնորոշ բարդ լեզուով հերթական պարզունակ պատկերն է ներկայացնում` նախկին ԼՂԻՄ-ից դուրս հայկական վերահսկողութեան տակ գտնուող շրջանները անուանելով «հայկական ազգայնականութեան վայրի սահման»: Թէ ինչպէս են հայկական ուժերը յայտնուել այդ «վայրի» սահմանում, հեղինակին, կարծես, այդքան էլ չի հետաքրքրում: Կարեւորը հնչեղ քլիշէ կպցնելն է:

Չնայած գրքի հեղինակը, կանխատեսելով հնարաւոր արձագանգը, ընդգծում է, որ աշխարհաքաղաքական մշակոյթների ու պատումների մասին գրքի գլխաւոր թեզը օրիենտալիստական չէ, բայց այն  իրականում օրիենտալիզմի վառ օրինակ է: Հակամարտող հասարակութիւնները ներկայացւում են որպէս իռացիոնալ ամբոխներ, որոնք առաջնորդւում են տասնամեակներ առաջ ձեւաւորուած պատումներով: Այդ պատումները, անշուշտ, որոշակի դեր ունեցել են եւ ունեն, բայց դրանք հակամարտութեան գլխաւոր շարժիչ ուժ համարելը անլուրջ է եւ անհիմն:

Վստահ չեմ, որ հեղինակը կը համարձակուէր Քաթալոնիայի կամ Սկովտիայի անկախականների պայքարը բացատրել աշխարհաքաղաքական մշակոյթների մասին իր այս տեսութեամբ, եթէ նոյնիսկ դրա համար լուրջ հիմքեր լինէին: Այս թեզը, փաստօրէն, զրկում է Արցախի ժողովրդին իրաւատիրութիւնից  եւ ստուերում ղարաբաղեան շարժման ժողովրդավարական ակունքները:

Հակամարտութիւնը որպէս մրցակցութիւն որակելը եւս այդ նպատակն է հետապնդում: Չկայ իր իրաւունքների համար պայքարող Արցախի ժողովուրդ, այլ կայ տարածք, որը մի շարք այլ տարածքների պէս վիճարկւում է աշխարհաքաղաքական վախերով ապրող հայերի եւ ազրպէյճանցիների կողմից:

Պրոյերսը, չգիտես` ինչո՞ւ, այս գրքում տիրաժաւորում է ազրպէյճանցի հասարակական գործիչ Արիֆ Եունուսովի յօրինած եւ Թոմաս տէ Վաալի կողմից տարածուած Կապանից 1987-ի վերջին ազրպէյճանցիների արտաքսման մասին քարոզչական առասպելը, որը հերքուել է անկախ լրագրողների կողմից: Նա, մասնաւորապէս, գրում է, որ հակամարտութեան գօտում տեղահանումները սկսուել են 1987-ի վերջին ու 1988-ի սկզբին ազրպէյճանցիների շարժով Հայաստանի հարաւից: Սա եւս մտաւոր անպատասխանատուութեան օրինակ է:

Գրքում այլ անճշդութիւններ եւս կան: Պրոյերսը, խօսելով «Խոշորացուած Հայաստան» աշխարհաքաղաքական մշակոյթի դրսեւորումների մասին, մի քանի անգամ նշում է, որ 2017-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւնը վերանուանուել է Արցախի Հանրապետութիւն, ինչը սակայն չի համապատասխանում իրականութեանը: Արցախի Հանրապետութիւն անուանումը ամրագրուած էր երկրի սահմանադրութեան մէջ 2006-ից եւ նոյնական էր Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւն անուանման հետ: 2017-ին ԼՂՀ իշխող վերնախաւը պարզապէս փոխել է այդ երկու անուանումների հերթականութիւնը նոր սահմանադրութեան մէջ եւ օգտագործել դա ներքաղաքական նպատակներով:

Այսպիսի անճշդութիւնների պատճառը, կարծում եմ, այն է, որ Պրոյերսը վերջին տարիներին Լեռնային Ղարաբաղ չի այցելել եւ աւելի վատ է ծանօթ տեղական առօրեային: Գրքի հիմնական մասը եւս գրուել է մինչյեղափոխական Հայաստանի իրողութիւններում: Դա ակնյայտ է դառնում յատկապէս հակամարտող երկրներում իշխող վարչակարգերի մասին գլխում, որտեղ խօսքը հիմնականում հայաստանեան մինչյեղափոխական քաղաքական իրականութեան մասին է:

Ամփոփելով` պէտք է նշել, որ Պրոյերսի աշխատութեան գլխաւոր թեզը չափազանց թոյլ է հիմնաւորուած, չի արտացոլում հակամարտութեան ամբողջական պատկերը եւ մի շարք ռացիոնալ շարժառիթներ ու գործօններ բերում է իռացիոնալ դաշտ: Գրքում մի քանի կարեւոր գլուխներ կան, որտեղ բաւական լաւ ներկայացւում է հակամարտութեան որոշ տեսակէտները, բայց ընդհանուր առմամբ այն աւելի շատ մոլորեցնում է ընթերցողին, քան` մօտեցնում իրականութեան առարկայական ընկալմանը: Այդ ամէնը սրւում է նաեւ այն հանգամանքով, որ հեղինակը գրքի որոշ հատուածներում խիստ միակողմանի պատկեր է ցուցադրում, ինչն էլ զգալիօրէն նուազեցնում է աշխատութեան արժէքը: Այսպիսի երկար սպասուած գրքից, անշուշտ, աւելին էր ակնկալւում:

«Սիվիլնէթ»