ԱՇՈՏ ՎԱՎԵԱՆ
Օգոստոսի 27-ը Գարեգին Առաջին ամենայն հայոց կաթողիկոսի ծննդեան տարեդարձն է, ով նաեւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան գահակալն էր նախքան Էջմիածնում իր ընտրութիւնը: Նա կարող էր լինել 87 տարեկան:
Մեծ է ու պատմական Գարեգին կաթողիկոսի ներդրումը մեր ժողովրդի ազգային եւ եկեղեցական կեանքում: Նա հիմնեց տասնեակ ազգային-եկեղեցական հաստատութիւններ, կառուցեց ու վերանորոգեց բազմաթիւ եկեղեցիներ, հրատարակեց հարիւրաւոր գրքեր: Վերականգնեց ու զարգացրեց ինչպէս հայոց երկու կաթողիկոսութիւնների, այնպէս էլ հայաստանեայց եկեղեցու եւ քրիստոնէական միւս եկեղեցիների փոխյարաբերութիւնները: Իբրեւ ժառանգութիւն թողեց արժէքաւոր աստուածաբանական, պատմական եւ գիտական աշխատութիւններ: Այս ամէնին զուգահեռ, քաղաքներում, թէ հեռաւոր գիւղերում իբրեւ մեծ քարոզիչ նա շարունակ աշխարհասփիւռ իր ժողովրդի մէջ էր: Աստուածատուր իր կարողութիւններով վեհափառը կարողացաւ նաեւ փոփոխութեան ենթարկել մարդկանց մտածողութիւնը` դէպի բարին ու լուսաւորը, ազգասիրութիւնն ու եկեղեցասիրութիւնը: Միջեկեղեցական համաշխարհային շարժման ամենաճանաչուած գործիչներից էր, Հռոմի Պապ Յովհաննէս Պօղոս Բ-ի բնութագրմամբ` «Էքումենիզմի ռահվիրան», ով նշանակալի հետք թողեց միջազգային քրիստոնէական թատերաբեմում…:
«Անկրկնելի», «անփոխարինելի», այս երկու բառերով են յաճախ բնորոշում լուսահոգի Գարեգին Ա. Ամենայն հայոց կաթողիկոսին: «Սուրբ մարդ», «հրաշք անձնաւորութիւն», «մեծ հայ», շատերն էլ այսպիսի մեկնաբանութիւններ են թողնում ընկերային ցանցերում տարածուող նրան վերագրուող նիւթերի ներքոյ:
Օգտուելով համացանցի աղբիւրներից ներկայացնենք գարեգին կաթողիկոսի մասին ականատեսների յուշերից դրուագներ, որոնք դեռ անծանօթ են հանրութեանը:
***
Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի օրերին, երբ տասնեակ ռումբեր էին ընկել Անթիլիասի կաթողիկոսարանի տարածքում բոլոր միաբանները պատսպարուել էին տպարանի գետնայարկում: Բայց վեհափառը մատենադարանում էր, որպէսզի ապահով վայր տեղափոխէր Աստուածաշունչ մատեաններն ու թանկարժէք ձեռագրերը: նրան են մօտենում միաբաններից երկուսը ու տագնապահար տեղեկացնում, որ շուտով ռմբակոծութիւնն էլ աւելի է սաստկանալու, յորդորում շտապել թաքստոց, սակայն հեռանում` ձեռնունայն: Անտարակոյս, ազգային-հոգեւոր արժէքները վեհափառի համար վեր էին սեփական կեանքից:
***
Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան իր ծառայութեան տարիներին իւրաքանչիւր անգամ Երեւան այցելելիս վեհափառն ունէր երկու պարտադիր ծրագիր: Նախ, նա վարորդին խնդրում էր, որպէսզի շեղուի երթուղուց եւ անցնի Հրազդանի կիրճով, որն այն ժամանակ դեռ ողողուած չէր ճաշարաններով: Ամբողջ աշխարհը շրջած վեհափառ սիրում էր կրկնել, թէ բացառիկ երեւոյթ է, երբ քաղաքի կենտրոնում կայ այդպիսի գեղատեսիլ բնութիւն:
Միւս ծրագիրն էլ այցելութիւնն էր Երեւանի գրախանութներ: Մեծ գրասէրն ու գրքասէրը մէկը միւսի յետեւից արագ-արագ բացում էր գրքերի մէկ սկիզբը, մէկ էլ` վերջը, չհաւանածները դարսում մի կողմ, ինքն իրեն դիմելով` թէ «սա գիրք չէ», իսկ ընտրած գրքերը դնում միւս կողմում: Վաճառողներն ապշած նայում էին, թէ ինչպէս էր վեհափառը կարողանում ընդամէնը մի քանի վայրկեանում կողմնորոշուել գրքի ընտրութեան հարցում:
***
Հայաստանի քաղաքներ ու մարզեր իր այցելութիւնների ժամանակ վեհափառը յաճախ էր շփւում հասարակ մարդկանց հետ, հաղորդակից դառնում նրանց հոգսերին, մեկնում օգնութեան ձեռք: Լեռնային մի գիւղում գտնուելիս վեհափառը նկատում է երեխան գրկում մօտենալ փորձող մի կնոջ եւ գլխի ընկնում, որ երեխան հիւանդ է ու մայրն իր օգնութիւնն է խնդրում: Վեհափառը մօտենում է կնոջը, ձեռքով դիպչում երեխային եւ ինքնամփոփ աղօթում, եւ երբ աղօթքն աւարտւում է, կինն արդէն գօտեպնդուած նայում է երկնքին, փառք տալիս Աստծուն եւ ասում. «Երեխաս շուտով պիտի առողջանայ»: Պարզհոգի մարդիկ ի դէմս վեհափառի կարողանում տեսնում էին սրբի կամ արտասովոր զօրութեան տէր մի մարդու:
***
Համաշխարհային եկեղեցիների խորհրդի համաժողովներից մէկում, երբ Գարեգին կաթողիկոսն իր` բոլորին յայտնի հռետորական ձիրքով հանդէս է գալիս զեկոյցով յանկարծ սկսում է խօսել Նոյեան Տապանի մասին, որը հանգրուանել էր Արարատ լերան վրայ` յիշեցնելով նաեւ, որ Հայաստանից է վերսկսուել մարդկային կեանքը: Վեհափառը շարունակում է միտքը, թէ իրենք բոլորը միմեանց եղբայրներ են, քանի որ բոլորի նախահայրերն էլ եղել են հայեր եւ այս խօսքերի վրայ ամբողջ դահլիճը ոտքի կանգնած ծափահարում է: Միջեկեղեցական ականաւոր գործիչը, փաստօրէն, այս եղանակով նաեւ համատեղում է իր ժողովրդին աշխարհին լաւագոյնս ներկայացնելու գործը եկեղեցիների համերաշխութեան ամրապնդման իր առաքելութեան հետ…:
Գարեգին կաթողիկոսն իրօք արտասովոր անհատականութիւն էր, բոլորից հաճելիօրէն զանազանուող եւ իսկապէս` անկրկնելի, որպիսիք որպէս կանոն լինում են հանճարներն ու պատմական կերպարները: Այդպիսիների կեանքն ու գործը, սովորաբար, հպարտութեան եւ ոգեշնչման աղբիւր է հանդիսանում քաղաքակիրթ աշխարհի ամէն մի ժողովրդի պարագայում:
«Ժամանակը, ինձ համար, այն կտաւն է, որուն վրայ մարդ իր կեանքի արուեստովը պատկեր մը կը դրոշմէ…», ասում էր երջանկայիշատակ վեհափառը: Գարեգին կաթողիկոսն իր կեանքով ու գործով այդ ժամանակ կտաւի վրայ կերտեց մի աննկարագրելի բնապատկեր, որի գոյները ժամանակի յաւերժութեան մէջ երբեք պիտի չխամրեն: Մնում է միայն կարողանալ նկատել այդ պատկերի գոյութիւնը:
