ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ
Այո՛, ցաւալիօրէն խղճալի է, պատահականօրէն հարստացած, ազգային հարցերից անտեղեակ, միայն ստամոքսով ապրող` «Հոս ժամացոյցը թոմաթեսո՞վ կը շինէք», տգէտ Աբիսողոմ աղայի կողոպուտը «Մեծապատիւ մուրացկաններում»: Բարոյական անկումը ընտանիքներում, խաբուած ամուսնու եւ անհաւատարիմ կնոջ յարաբերութիւնը «Պաղտասար աղբար»-ում: Օտարամոլութեան զոհերի զաւեշտական վիճակները «Քաղաքավարութեան վնասները»-ում: Ազգի ճակատագիրը «տնօրինողների» սնանկ կերպարները «Ազգային ջոջերը»-ում եւ այլն:
Այս բարի, անձնականից, ընտանիքից առաւել իր ազգի օրէ օր մաշուող վիճակով անհանգստացած հանճարեղ գրողը հիւանդացել է թոքախտով` իր անձի հանդէպ անփութութեամբ եւ առաւել` դրամ չունենալով, կարճ ժամանակում արագօրէն սրուել է հիւանդութիւնը: Անշուշտ, իր խորազգացութիւնը, որը թափանցում էր անթափանցելիի մէջ, զգում էր իր մօտալուտ մահը, բայց ցուցադրաբար թաքցնում էր ասելով. «Փոքրիկ պաղառութիւն մ՛է, շուտով կ՛անցնի»: Ըստ դերասան Ֆասուլեաճեանի յուշերի, որը այդ օրերին հանդիպել է գունատ ու հիւծուած Պարոնեանին, իր` «Ի՞նչ կ՛ընես» հարցումին նա պատասխանել է. «Մեռնելու համար կ՛ապրիմ»: Այդ հիւծուած վիճակում նա խանութից խանութ է գնացել իր չտպագրուած ստեղծագործութիւնները որպէս թուղթ չնչին գումարով վաճառելու նպարավաճառներին` եւ մսավաճառներին` զաւակների համար հաց գնելու: Ընտանիքի հացի խնդիրը չկարողանալ լուծելը իր ողբերգութիւնն էր: Եւ պատահական չէ, որ Գ. Զոհրապի եւրոպականացման հովերով տարուած այն գաղափարին, որ մարմնամարզութիւնը կարեւորագոյնն է առողջ սերունդ ունենալու համար, Պարոնեանը ի պատասխան գրել է. «մարմնամարզութիւն կը սորվեցնէք, որպէսզի մարմինն առողջ ըլլայ: Չի կրցանք հասկցնել, որ այս մարմինը անօթի է, անօթի… նախ ապրեցնենք, յետոյ հոգին եւ այլն կրթենք»: Վստահաբար իրեն եւ իր զաւակների օրինակի վրայ էր իր պատասխանը:
Իր բուժման, իր դեղորայքին դրամ հայթայթելու համար օգնութեան են հասել Կեդրոնական վարժարանի իր սաները` իրենց աննշան խնայողութիւններով փորձելով փրկել սիրելի ուսուցչին:
Մահուան անկողնում անգամ իր համար անլուծելի մնաց կնոջ եւ զաւակների ապրուստի հարցը, իր միակ յոյսն այն էր, որ ազգը տէր կանգնի նրանց, չէ՞ որ ի վերջոյ ինքն իր կեանքը ամբողջովին նուիրել էր ազգին:
Այս հազուադէպ մեծութիւնը կեանքից հեռացաւ ծանր հոգսերով` իր թաղման համար անգամ դրամ չունենալով, մայիս 27-ին, 1891թ, Օրթագիւղի իր աղքատիկ տանը, թշուառ անյուսութեան մատնելով իր կնոջը` Սաթենիկին եւ իր երկու փոքրիկներին:
Զաւեշտալին այն է, որ ազգային ջոջերը փառաւոր թաղում են կազմակերպում, մամուլի էջերը լեցւում են դամբանականներով, հրաժեշտի սրտառուչ խօսքերով, բարձրագոյն գնահատականներով արժեւորելով իր ծառայութիւնը ժողովրդին:
Պատրիարքարանը Օրթագիւղի քահանային կարգադրում է առանց ակնկալութեան, այսինքն` առանց դրամի, յաւուր պատշաճի թաղման ծէսը անել:
Երբ կարդում ես այդ ամէնը եւ մտածում, թէ ի՛նչ դժուարութիւններ կրեց նոյն այն մարդկանց կողմից, որոնք փառաբանեցին անշունչ դիակը, այն տպաւորութիւնն ես ստանում, որ կարծես ազգային ջոջերը ուրախ էին, որ վերջապէս ազատւում էին իրենց հանգիստը խանգարած այս սուր քննադատից եւ պատրաստ էին ամէն ինչ անել, միայն թէ` «Նա ետ չգայ»:
Ո՛չ, նրանք չարհամարեցին նրան մահացած ժամանակ, ինչպէս կենդանութեան օրօք էր, բայց շարունակեցին իրենց կուտակուած «վրէժը» հանել հանգուցեալից: Իր հողաթմբին գոնէ մի պարզ շիրմաքար չդրին, որպէսզի նա առյաւէտ անհետ կորչի իրենց կեանքից: Շիրմաքար դնելու հարցին նրանց պատասխանը միշտ եղել է. «Ազգի մէջ կատարելիք այնքան գործ կայ, որ շիրիմ բարձրացնելու կարգը պիտի չգայ»: Պիտի չգայ, եւ իրապէս էլ այդ կարգը երբեք չեկաւ, եւ այսօր մեր այս մեծ գրողի գերեզմանն անյայտ է` կրկնակի անգամ հաստատելով հանճարեղ իր քննադատութեան ճշմարտութիւնը:
Իր մահից մէկ տարի անց իր տանջուած կինը` Սաթենիկն է հրաժեշտ տալիս կեանքին, իսկ որոշ ժամանակ անց նաեւ դուստրը` Զապէլը: Իր որդին` Աշոտը, որին տէր են կանգնում Պարոնեանի բարի մտաւորական ընկերները եւ հիմնականում նաեւ Սահակ հօրեղբայրը, հետագայում հօր ձեռագրերը յանձնում է Հայաստանի ակադեմիայի գրականութեան բաժնին:
Ինչպէս միչեւ օրս ընդունուած է մեր հասարակութեան մէջ, մեր արժէքաւոր մեծութիւններին միայն մահից յետոյ մեծարել, այդպէս էլ Պարոնեանի պարագային էր: Իր մահից յետոյ արեւելահայերը Թիֆլիսում հրատարակում են իր ստեղծագործութիւնները: Գրքեր, բեմադրութիւններ, բարձրագոյն գրախօսականներ` այն ամէնի համար, որոնք գնորդ չունենալու պատճառով այս հազուադէպ ստեղծագործողն ու ընտանիքը թշուառութեան էին մատնուել:
Այսօր չկան այդ դարի ազգային ջոջերը, բայց կայ Պարոնեանը, նա չխամրող ներկայութիւն է մեր ազգային կեանքում, քանի որ այդ նոյն արատները, որոնք ինքը յայտնաբերել էր, դեռ շարունակում են ապրել մեր հասարակութեան մէջ ամէնուրեք` ամէն անգամ յիշեցնելով մեր անմահ ստեղծագործողին:
128 տարի է անցել իր դժուարին կեանքի աւարտից, եւ իր անմահ կատակերգութիւնները, որոնք դարձան իր եւ իր ընտանիքի զրկանքի հիմնական պատճառը, որոնք երբեք գնորդ չունեցան, մինչեւ օրս թարգմանուել եւ բեմադրւում են տարբեր լեզուներով, աշխարհի մեծ ու փոքր բեմերում` ամէնուրեք սփռելով վարակիչ ծիծաղ, մարդկային եւ հասարակական թերութիւնների հանդէպ անընդունելի վերաբերմունք եւ իր սուր մտքի ու դիտողականութեան հանդէպ անսահման հիացում:
Խօսել Պարոնեանի մասին եւ գոնէ մի քանի տող ծաղկաքաղ չանել իր այլաբանական մտքերից` անկարելի է: Նոյնիսկ իր տուած բառերի ըմբռնումը ժամանակի տիրող օրէնքի յարաբերութիւնների մէջ կարծում եմ մինչեւ օրս չի փոխուել: Այդքան ժամանակակից մնաց նա.
Խաբեբայ— նշանակում է դիւանագէտ
Իրաւագէտ— նշանակում է իրաւունք հալածող
Ուսանիլ— նշանակում է տգիտութիւնը ճանչնալ
«Շատ անգամ կնկան արցունքին շիթը ովկիանոսի ալիքներէն աւելի վտանգաւոր է: Գիտէ՞ք որքան նաւաբեկութիւններ եղեր են»:
«Լեզու ունենալ եւ ժողովրդեայն իրաւանց պաշտպանութեան համար չխօսիլը համր վասակ ըլլալ է»:
Յ. Գ.- Որպէս դերասան` պիտի յաւելեմ, որ բարձրագոյն հաճոյք է Պարոնեանի կատակերգութիւններում դեր ունենալը եւ միաժամանակ` դժուար, քանզի ծիծաղելի վիճակների մէջ հեշտութեամբ կորում է լրջութիւնը, եւ այդ պահին արդէն այն կարող է դառնալ էժանագին քոմետիա: Ես ստանձնել եմ Մանուկ աղայի կնոջ դերը «Մեծապատիւ մուրացկանները»-ում եւ մինչեւ օրս հաճոյքով եմ յիշում այն մթնոլորտը, երեւակայութեան հարստութեամբ ու հիւթեղ կերպարների լիաթոք ծիծաղ ստեղծող իրավիճակները, որոնք այնքան բնականօրէն եւ տեղին ստեղծել է մեր մեծ երգիծաբանը: Ցաւում եմ, որ յաճախ իր գործերը բեմադրւում են չափազանցուած էժանագին պատկերաւորումով, ուր կորչում է հիմնական ասելիքը` Պարոնեանի ցաւը, հայ կեանքում այդ իրավիճակների գոյութեան համար: Կորչում է մտածել պարտադրող իր սուր գրչի ասելիքը: Ուզում եմ շեշտել նաեւ, որ Պարոնեան ներկայացնելիս պիտի սովորել արեւմտահայերէնը, քանզի ինքը լեզուի հանդէպ իւրայատուկ մօտեցում է ունեցել, եւ իր իւրաքանչիւր կերպարը առանձնայատուկ շեշտադրութիւն ունի:
Թէեւ մեր այս հանճարեղ մեծութեան շիրիմը չունենք, բայց ունենք երբեք չհնացող իր կատակերգութիւնները, աշխատենք մեծ հոգատարութեամբ ապրեցնել դրանք, քանի որ նա իր կեանքն է ներդրել դրանցից իւրաքանչիւրի մէջ:
14 մայիս, 2019 թ.
Սան Ֆրանսիսքօ
(Շար. 2 եւ վերջ)
