ԳԵՂԱՆԻ ԷԹԻԵՄԷԶԵԱՆ
Յովհաննէս Թումանանի թոռնուհին` Իրմա Սարֆազբեկեան կը գրէ, որ 1999-ին Արամ Խաչատուրեան տուն-թանգարանին մէջ մեծ շուքով նշուած է Վերնատան 100-ամեակը: Ներկայ գտնուած են գրողներ, երաժիշտներ, մեծ թիւով ուսանողեր: Երեկոն վարած է բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկեան` իրեն բնորոշ ջերմութեամբ եւ հմտութեամբ: Այդ առթիւ հանդէս եկած են մտաւորականներ, եւ հնչած Վերնականներու սիրած Սայեաթ Նովայի երգերը:
Քանի մը օր ետք Լեւոն Հախվերտեանի գրասենեակին մէջ քանի մը մտաւորականներ կ՛անդրադառնան յիշեալ ձեռնարկի բացառիկ յաջողութեան: Դսեղցի Սամուէլ Անտոնեան կ՛արձագանգէ Լեւոն Հախվերտեանի այն մտայղացումին, թէ «ինք կրնայ Վերնատան մասին գիրք մը կազմել, եթէ հովանաւոր-տպագրող մը գտնուի»: Կը խոստանայ գիրքի հրատարակութեան ծախսերը հոգալ: Ներկաները մեծ խանդավառութեամբ անմիջապէս կ՛որոշեն գիրքին վերնագիրը` «Մեծերը ամենամեծի մասին»:
Մէկ ամիս չանցած, 500 օրինակ տպաքանակով լոյս կը տեսնէ հետաքրքրական յառաջաբանով այս գիրքը ու անմիջապէս ձեռքէ ձեռք կը խլուի: Վերջին օրինակ մը, բազմիցս թերթատուած, արդէն մասերու բաժնուած կը գրաւէ ուշադրութիւնը Իրմա Սարֆազբեկեանին, որ կը ծրագրէ վերահրատարակել զայն: Երկրորդ հրատարակութիւնը «Մեծերը ամենամեծի մասին»-ին լոյս կը տեսնէ 2011-ին` «Լոռուայ Ձոր» հայրենակցական միութեան եւ «Էտիթ Պրինտ» հրատարակչութեան աջակցութեամբ:
Հախվերտեան իր յառաջաբանով կ՛առաջնորդէ մեզ Վերնատունէն ներս` Լեւոն Շանթի «Հին աստուածներու» վանահօր թելադրանքով. «Աշխարհիս երեսին եթէ տեսնել կ՛ուզես ինչ որ սրտիդ ուզածն է, պէտք է նայիս փակ աչքերով»: Կ՛ուղղէ մեր երեւակայութիւնը, որ կը սիրէ պատրանքներ հիւսել, երբ կողմնակի միջամտութիւններ չեն խանգարեր մեր սեւեռումը: Կը մտնենք Վերնատունէն ներս, տեսնելու զայն այնպէս, ինչպէս եղած է դար մը առաջ: Յղուած հրաւէրը` Թիֆլիսի Բեհբուրեան փողոցի 44-րդ տունն է, առանց վերելակի բարձրանալու 5-րդ յարկի ապակեպատ սենեակը, յաղթահարելով 102 աստիճան:
Լեւոն Հախվերտեան 1899-1904 ժամանակահատուածը Յովհաննէս Թումանեանի կեանքին ամենաբախտաւոր հանգրուանը կը համարէ: Հինգ-վեց տարիները Վերնատան տարիներն են: Աւետիք Իսահակեանի համոզմամբ, այդ թուականներուն ստեղծագործուած «Փարվանան», «Թմկաբերդի առումը», «Սասունցի Դաւիթ»-ը, վերախմբագրուած «Անուշ»-ը եւ «Լոռեցի Սագոն» կը կազմեն «մեր գրի անմահ փառքն ու գոհարակերտ բարձունքը, որից այն կողմ չի անցել մեր թռիչքը»:
Վերնատունէն ներս տարիքի կարգով Ղազարոս Աղայեանն է, Յովհաննէս Թումանեանն ու Լեւոն Շանթը, Նիկոլ Աղբալեանը, Աւետիք Իսահակեանն ու Դերենիկ Դեմիրճեանը, որոնք այդ թուականներուն բաւական երիտասարդ են: Ղազարոս Աղայեանը մօտ է վաթսունի, բայց կ՛ընդունուի իբրեւ պատկառելի ծերունի, ու զայն «Նահապետ» կը կոչեն: Թումանեանն ու Շանթը հազիւ երեսուն տարեկան են, Աղբալեանը` քսանվեց, իսկ Դերենիկ Դեմիրճեանը` քսաներկու: Այս վեցեակը, իւրաքանչիւրը իր անհատականութեամբ, մէկը միւսը ամբողջացնող, ամէն մէկը իր բնաշխարհի գոյներով, մտածողութեան իւրայատկութիւններով, անկրկնելի բնաւորութեամբ եւ նկարագիրով, իրարու շատ բան ունէին ըսելու, իրարմէ շատ բան ունէին լսելու:
Շաբաթը մէկ-երկու անգամ, երբեմն մինչեւ լուսաբաց, Յովհաննէս Թումանեանի ամենահիւրասէր յարկին տակ, Աւետիք Իսահակեանի վկայութեամբ, անոնք կը կարդային իրենց նոր գրածները, կը քննադատէին, կարծիքներ կը փոխանակէին, կը խօսէին հայ, ռուս եւ օտար գրական նորութիւններու մասին, կը յայտնէին իրենց տպաւորութիւնները: Վերնատունը դարձած էր տեսակ մը համալսարան, գրականութեան դպրոց, նաեւ` խնճոյքի վայր: Վկայութիւններ կան, որ վերնականները կերած են քիշմիշ, «լէպլէպու», զոր վերնահատիկ անուանած են: Քիշմիշն ու վերնահատիկը` միմայն սկիզբ մը եղած են…
Դերենիկ Դեմիրճեան, որ Թումանեանի տան մէջ կը զգար իբրեւ տնեցի, կ՛ըսէ. «Թումանեանը թովիչ յատկութիւն ունէր: Արդէն նրան տեսնելով դահլիճի մէջտեղ կամ առանձնասենեակի թիկնաթոռին կամ սեղանատանը սեղանի գլխին նստած` ներս մտնող հիւրը զգում էր, որ սենեակը լիքն է: Թումանեանը լցնում էր բնակարանը, մարդկանց հաւաքոյթը: Նրա դահլիճը «մէջլիս» էր: Իսկ այդքան հիւրերի բազմութիւնը, յաճախութիւնը, հազար ու մի առիթներով գնալ-գալը, այդ հացկերոյթները, աշխուժը նրա տունը դարձրել էին վանք, տօնախմբութիւն, շարունակական, յարատեւ տեսակցութիւններու վայր»:
Անքակտելի կապ մը հաստատուած է վեներականներու վեցեակին միջեւ: Յովհաննէս Թումանեան Ղազարոս Աղայեանի հետ` հօր եւ որդիի ջերմ սիրով պարուրուած էր: 11 յունուար 1894 թուակիր իր նամակով Ղազարոս Աղայեան կը գրէ. «Տարեմուտի երեկոյեան Ճեմարանումը հանդէս էր: Կարդացին եւ քո «Շունն ու կատուն». շատ լաւ կատարեցին – պոլ ծիծաղեցինք: Չէ, Աստուած չար աչքից փրկի եւ մէկ էլ նոր աշխուժ եւ եռանդ տայ, միշտ լաւ աղաս, չյափշտակուես, խելքդ գլուխդ պահես, ազգային եւ ժողովրդական հողից չհեռանաս, քիչ կարդաս, շատ մտածես, ոգեւորութեան րոպէից օգուտ քաղես, յօրանջելով չգրես ոչինչ, այլ երկաթը միշտ տաք-տաք ծեծես»:
Լեւոն Շանթ Անվերսէն, 1 նոյեմբեր 1901 թուակիր իր նամակով կը գրէ.
«Այսպէս ուրեմն մնացեր ես դուն, մեր հաւատարիմ պահապան, կու գանք, Հանես ջան, կու գանք, կը ժողվըուինք նորէն, կը կարդանք նորէն մեր Սոֆոկլեսն ու Սերվանդէսը, կը խօսինք, կը խօսին նորէն ամբողջ ձմեռուան երկար գիշերներով հինէն-նորէն, գիւղէն ու «խաչախներէն», տակնուվրայ կ՛ընենք նորէն մեր ամբողջ գրականութիւնը ու կը տաքնանք ու կ՛ոգեւորուինք մեր սկզբունքներով, մեր տաղանդով, մեր գրածովն ու գրելիքներով… Իսկ առայժմ` համբոյրներս կը խրկեմ քեզի, մտերիմ ընկերոջ մը ջերմ, մաքուր անկեղծ համբոյրներդ: (Լեւոնդ)»:
Նիկոլ Աղբալեան 1 մարտ 1903 թուակիր իր նամակով կը գրէ իր սիրելի Օհաննէսին. «Հիմի երեխաները մեծանում են քո եւ Աւետիքի գրածները կարդալով կամ կարդալու: Այդ ազգային շունչը, այդ հին լեգենդները նոր իմաստով այնպիսի թանկագին բաներ են, որոնց գինը հասկանալու համար պիտի հեռաստանի զգացում ունենալ, այսինքն. «Պէտք է մարդ կարողանայ մտքով շարունակել ու ժամանակի, ապագայի խորքը տանիլ այն, ինչ որ կայ ներկայումս»: Ամենամեծ երկիրը ամբողջ աշխարհի գրականութեան մէջ նրանք են, որոնք լեգենդների եւ հեքիաթների անյատակ գանձարանից են ապրած»:
Աւետիք Իսահակեան «Համբոյրով ու կարօտով նրա անմահ յիշատակին» գրութեամբ, 1931-ին լոյս տեսած, կը գրէ.
«Հեղեղի պէս եղաւ նա առասպելական Լոռու վայրենի լեռներից, բերելով իր հետ մի ամբողջ բնութիւն, յուռթի եւ բազմատարր, մի ամբողջ հինաւուրց ժողովուրդ, իր տոհմիկ երգով ու խօսքով, յոյզերով ու երեւակայութեամբ: Եւ ինչպէս ստեղծող մեծ բնութիւնը` փռեց նա մեր առջեւ իսկական, անկեղծ բանաստեղծութիւնը:
«Պղտոր էր սկզբում այս տարերային հեղեղը, բայց ժամանակի մէջ զտուելով ու մաքրուելով, բիւրեղացաւ ու ոճաւորուեց այն սքանչելի լեգենդների եւ պոէմների մէջ, որ կազմում են մեր գրի անմահ փառքն ու գոհարակերտ բարձունքը, որից այն կողմ չի անցել մեր թռիչքը»:
Աւետիք Իսահակեան կը յիշէ նաեւ Վերնատան զրոյցներու ընթացքին Թումանեանի քանի մը խօսքերը գրականութեան մասին.
– Ի զուր ջանք է` անտաղանդ մարդկանց օգնել` գրող դառնալու համար: Իր եղջիւրները պախրան ինքը պիտի շինի:
– Ոչ մի քննադատ չի կարող իմ լաւ ոտանաւորը վատացնել եւ վատ ոտանաւորը լաւացնել:
– Բանաստեղծութիւնը չի գրուիր յանգով ու վանկով, այլ սրտով ու զգացմունքով:
– Գրականութիւնը հայրենիք չունի, բայց իւրաքանչիւր հայրենիք իր գրականութիւնը ունի:
Կրտսերագոյն անդամը Վերնատան` Դերենիկ Դեմիրճեան, 2 մարտ 1923 թուակիր իր նամակով.
«Օհաննէս ջան,
«Երկար չեմ գրում, որովհետեւ շատ բան ունիմ գրելու: Քու լեն սրտիդ մէջ, գիտեմ մի տեղ էլ ինձ համար կ՛ունենաս, ինչպէս իմ նեղ սրտիս մէջ ամենամեծ տեղը դու ես բռնած եղել էսքան ժամանակ: Ե՞րբ պիտի Մոսկուայից գայ քո թանկ նուէրդ ամէնքին եւ ինձ, որ դու ապաքինուել ես, եւ եթէ քո ձեռքդ, որ սուրբ է ինձ համար, մի բառով թեթեւացնէր իմ անհուն տրտմութիւնս: Ջերմագին համբուրում եմ էդ ձեռքդ եւ սպասում քեզ, իմ հին, իմ քաղցր Օհաննէս»:
30 մարտ 2019
