Անդրանիկ Ծառուկեանի գլուխ-գործոց երկարաշունչ բանաստեղծութիւնը` «Թուղթ առ Երեւան»-ը առաջին անգամ ըլլալով լոյս տեսած է անգլերէնով:
Թարգմանութեամբ Թաթուլ Սոնենց-Փափազեանի եւ Ռուբէն Ճանպազեանի եւ հրատարակութեամբ «Հայրենիք» հրատարակչատան (Ուաթըրթաուն, Մասաչուսեց), 119 էջերէ բաղկացած հատորին մէջ նաեւ լոյս տեսած է խմբագիր Վահէ Հապէշեանին յառաջաբանը, որ մանրամասնութեամբ կ՛արժեւորէ Ծառուկեանի կտորը եւ կը բնութագրէ անոր կարեւորութիւնն ու գրական ու պատմական արժէքները:
Սոնենց-Փափազեանի եւ Ճանպազեանի «Թուղթ առ Երեւան»-ի անգլերէն թարգմանութեան քանի մը մասեր անցեալին լոյս տեսած էին «Արմինիըն Ուիքլի» շաբաթաթերթին մէջ:
«Շուրջ 16 տարիներ առաջ Հայ դատի եւ հայ գրականութեան ուսուցիչս` պրն. Մուշեղ Գարագաշեանը զիս ծանօթացուց Անդրանիկ Ծառուկեանի էջերուն. նախ «Մանկութիւն չունեցող մարդիկ»-ին եւ յետոյ` «Թուղթ առ Երեւան» սքանչելի բանաստեղծութեան, որոնք շուտով եղան իմ նախասիրած երկու գրական գործերը եւ առիթը տուին որ աւելի մօտէն հետեւիմ հայ գրականութեան», ըսաւ Ճանպազեանը: «Մեր յոյսն է, որ այս տեսակի թարգմանութիւններ առիթներ կը ստեղծեն, որ մեր գլուխ-գործոցները կարդացուին ոչ հայախօսերու կողմէ եւ կրկին անգամ ըլլան ներշնչման աղբիւրներ` այս անգամ անգլիախօս սերունդին համար»:
Թարգմանութեան հետ միատեղ, հրատարակութեան մէջ նաեւ լոյս տեսած է «Թուղթ առ Երեւան»-ի հայերէն բնագիրը, ինչպէս նաեւ` հայրենի գեղանկարիչ Մերուժան Խաչատրեանի վեց գծանկարներ, որոնք յատկապէս պատրաստուած են նոր հրատարակութեան համար:
«Մեր յոյսն է նաեւ, որ այս հատորը խթան կը հանդիսանայ սփիւռքահայ երիտասարդութիւնը մօտեցնելու հայ լեզուին. ճիշդ այդ պատճառով մեզի համար կարեւոր էր, որ հայերէն բնագիրը ընդգրկուի այս նոր հրատարակութեան մէջ», ըսաւ Ճանպազեան:
Հատորին անգլերէն խմբագիրն է Վահէ Հապէշեանը (Լուըլ, Մասաչուսեց), իսկ հայերէնի խմբագիրը` Եփրեմ Թոքճեանը (Թորոնթօ, Քանատա):
Թարգմանիչները, խմբագիրները, գեղանկարիչն ու ձեւաւորողները` բոլորն ալ սիրայօժար եւ ժրաջանօրէն աշխատած են, որ այս հատորը լոյս տեսնէ: Գիրքի վաճառքի հասոյթը ամբողջապէս պիտի նուիրուի «Հայրենիք» հաստատութեան թերթերու թուայնացման ծրագրին, որուն շնորհիւ` «Հայրենիք» օրաթերթի (հայերէն), «Հայրենիք» շաբաթաթերթի (հայերէն), «Հայրենիք» շաբաթաթերթի (անգլերէն) եւ «Տը Արմինիըն Ուիքլի» շաբաթաթերթի (անգլերէն) ամբողջ արխիւը (այսինքն` բոլոր թիւերը) հասանելի պիտի ըլլան հանրութեան:
Գիրքէն օրինակներ այժմ կարելի է ապահովել Amazon.com առցանց խանութէն, իսկ շուտով` «Հայրենիք» գրախանութէն (80 Bigelow Ave. Watertown, MA 02472) եւ այլ հայկական հաստատութիւններէ, նաեւ.- https://www.amazon.com/dp/1727508459/ref=sr_1_1?s=books&ie=UTF8&qid=1547221898&sr=1-1
«Թուղթ առ Երեւան»-ի մասին
1944 թուականին Գէորգ Աբով խորհրդահայ բանաստեղծը իր «Մենք չենք մոռացել» խորագրով, կարճ, վեց տուներէ բաղկացած բանաստեղծութեան տողերուն մէջ կը մեղադրէ Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնն ու անոր անդամները` իբրեւ հայ ազգի ու ժողովուրդի ամենամեծ դաւաճաններն ու ոճրագործները:
Աբովի բանաստեղծութիւնը ուղղակի խանգարած է Ծառուկեանը: Ի պատասխան «Մենք չենք մոռացել»-ին` 1944 թուականին ան գրած է երկարաշունչ «Թուղթ առ Երեւան»-ը: Թէեւ Աբովի բանաստեղծութիւնը ուղղուած էր ամբողջ կուսակցութեան, Ծառուկեան իր անձին վրայ առած է բոլոր վատ խօսքերը ու այդ հասկացողութեամբ ալ որոշած է պատասխանել Աբովի ամբաստանական բանաստեղծութեան:
Աբով ոչ մէկ ակնարկ ըրած է Ծառուկեանին, ոչ ալ ուղղած է բանաստեղծութիւնը անոր: Ծառուկեանը պարզապէս պարտականութիւնը յանձն առած է պատասխանելու եւ լռեցնելու Աբովը` որպէս դաշնակցական: Ծառուկեան անհրաժեշտութիւնը զգացած է ցոյց տալու սովետամէտ եւ հակադաշնակցական մտաւորականներուն որ սփիւռքի հայութիւնը մեծ զոհողութիւններ կ՛ընէ պահպանելու հայ գիրն ու գրականութիւնը, մշակոյթն ու աւանդութիւնները օտար ափերու վրայ:
«Թուղթ առ Երեւան»-ը Ծառուկեան կ՛ուղղէ Աբովի եւ խորհրդահայ մտաւորականութեան ընդհանրապէս: Ան կը հրաւիրէ զանոնք քաղաքական-քարոզչական մղումներէ հեռու մնալու եւ արդարօրէն գնահատելու հայոց արդի պատմութիւնը:
Ծառուկեան` իբր Արեւմտահայ գրագէտ, որոշած է գրել «Թուղթ առ Երեւան»-ը արեւելահայերէնով. ան ուզած է, որ ժամանակակից Հայաստանի մտաւորականութիւնը ոչ միայն կարդայ բանաստեղծութիւնը, այլ նաեւ ամբողջութեամբ հասկնայ ամէն մէկ բառ, ամէն մէկ գաղափար:
Հրատարակութեան տարիներուն «Թուղթ առ Երեւան»-ը բաւական աղմուկ բարձրացուցած է սփիւռքի եւ հայրենիքի մէջ ու տարիներու ընթացքին աւելի քան տասն անգամ վերատպութեան արժանացած` աշխարհի զանազան գաղթօճախներու մէջ:
Հայ մեծն գրադատ Յակոբ Օշական լման գիրքի մը տարողութեամբ վերլուծական մը գրած է «Թուղթ առ Երեւան»-ի մասին` «Վկայութիւն մը» խորագրով (1945): Ան Ծառուկեանը կը համարէր «Սփիւռքի առաջին տաղանդաւոր եւ իրա՛ւ բանաստեղծը» եւ «Թուղթ առ Երեւան»-ին մասին գրած է հետեւեալը.
«Անդրանիկ Ծառուկեան ո՛չ Սիամանթօ մըն է, ո՛չ Վարուժան մը եւ ո՛չ ալ Պ. Դուրեան մը: Ու պէտք ալ չունի ատոնք կամ անոնց շուքը ըլլալու® Ծառուկեան սփիւռքի տղայ մըն է, որ բախտաւոր օր մը առաւ այդ սփիւռքէն շերտ մը բան, դուք գրէք` Վարուժանի «ափ մը կարմիր հողը», նետեց զայն իր սրտի քուրային ու անկէ հանեց արիւնոտ, կենսագործեալ իր վկայութիւնը, «Թուղթ առ Երեւան»-ը, որ ահա, իր այս ճակատագրովը, այսինքն սիրտէ եկած ըլլալու ճակատագրովը կը գտնուի գրական, այսինքն ուղեղէն եկած, դիւաններէն մեր սփիւռքին»:
