Ս. ՎՐԱՑԵԱՆ
1890 թ. օգոստոսին Վրաստանի այժմեայ մայրաքաղաք Թիֆլիսում հիմնուեց Հայ յեղափոխականների դաշնակցութիւն անունով մի կազմակերպութիւն:
Թիֆլիսը այն օրերին տնտեսական եւ մշակութային կենտրոնն էր արեւելահայութեան համար եւ աւելի Հայաստան էր, աւելի հայ կեանքով էր ապրում, քան բուն Հայաստանը` Ռուսաստանի սահմաններում:
Նորածնունդ կազմակերպութեան հիմնադիր ժողովին մասնակցելու հրաւիրուած էին գոյութիւն ունեցող կուսակցութիւնները: Արմենական, Հնչակեան եւ բոլոր յեղափոխական գաղտնի խմբակներն ու խմբակցութիւնները, որոնց նպատակն էր թրքահայ Դատի լուծումը: Հիմնադիրների ցանկութիւնն էր միացնել հայկական ազատագրական բոլոր ուժերը` միացեալ ճիգով գործելու համար ի նպաստ Հայկական հարցի, այսինքն` Թրքահայաստանի. այստեղի՛ց եւ` Հայ յեղափոխականների դաշնակցութիւն անունը:
Արմենական կուսակցութիւնը (Մկրտիչ Փորթուգալեան) հրաւէրին չպատասխանեց եւ ներկայացուցիչ չունեցաւ Հիմնադիր ժողովում: Հնչակեան կուսակցութեան ներկայացուցիչը` Ռ. Խանազատ, յանուն իր կուսակցութեան մասնակցեց ժողովին եւ ընդունեց բոլոր որոշումները, բայց վերջը, կենտրոնի հրահանգով, դուրս եկաւ նոր հիմնուած կազմակերպութիւնից: Նոր հիմնուած կազմակերպութիւնը մնաց իբրեւ նոր կուսակցութիւն` Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն անունով:
Ի՞նչ դեր էր վերապահուած այս նոր կուսակցութեան հայ կեանքում: ՀՅ Դաշնակցութիւնից առաջ արդէն գոյութիւն ունէր Արմենական կուսակցութիւնը` հիմնուած Մկրտիչ Փորթուգալեանի կողմից, Մարսէյում, 1885-ին: Արմենական կուսակցութեան նպատակն էր Հայաստանի ազատութիւնը ընդհանուր եւ անորոշ բովանդակութեամբ եւ ազատութեան քարոզչութիւնը` դարձեա՛լ ընդհանուր եւ անորոշ բովանդակութեամբ: Այդ պատճառով արմենականութիւնը քարոզչական կազմակերպութիւն եղաւ:
«Արմենիա»-ի տժգոյն քարոզչութիւնից դժգոհ, եւրոպական համալսարանների մի խումբ երիտասարդներ, գլխաւորապէս արեւելահայեր, 1886-ին հիմնեցին «Հնչակ» անունով մը պարբերական` իբրեւ հակադրութիւն Փորթուգալեանի «Արմենիա» թերթի:
Յաջորդ տարի` 1887-ին, նոյն երիտասարդները հիմնեցին առանձին մի կուսակցութիւն «Հնչակ»-ի անունով` Հնչակեան կուսակցութիւնը: Տաք գլուխ, խանդավառ երիտասարդներ էին «Հնչակ»-ի հիմնադիրները, հայ իրականութեան մասին քիչ ծանօթութիւն ունէին, սնունդ էին առնում ռուս, բայց մանաւանդ գերման մարքսիստ գրականութիւնից: Նրանք անհիմն եւ անիրագործելի պահանջներ ունէին: Հնչակեան ծրագիրը գերման սոցիալ-դեմոկրատիայի ծրագրի ընդօրինակումն էր: Թրքահայաստանում ո՛չ ճարտարարուեստ կար, ո՛չ պրոլետարիատ: Հնչակեանները ուզում էին Թրքահայաստանը դարձնել սոցիալիստական հանրապետութիւն: Նոյն պահանջները ունէին Ռուսաստանի եւ Պարսկաստանի համար: Հայաստանի երեք հատուածները պիտի դառնային սոցիալիստական անկախ հանրապետութիւն: Եւ այդ նպատակին հասնելու համար` յախուռն ցոյցեր…
ՀՅ Դաշնակցութեան հիմնադիրները, նախքան յեղափոխական գործունէութեան անցնելը, հանգամանօրէն ուսումնասիրեցին հայկական իրականութիւնը, յաջորդաբար Թրքահայաստան անցան մտաւորական երիտասարդներ, ապրեցին ժողովրդի մէջ, ծանօթացան ժողովրդի նիւթական եւ բարոյական կացութեան, պետական կազմակերպութեան, հողային հարցին, սուլթանի հետեւած հայահալած քաղաքականութեան եւ այլն:
Հիմնադիր ժողովին մասնակցողների ձեռքին ահագին նիւթ կար` հաւաքուած Թրքահայաստանի իրականութեան մասին: Եւ Դաշնակցութեան ծրագիրը կազմուեց այդ նիւթի հիման վրայ: Իբրեւ հեռաւոր նպատակ` Դաշնակցութիւնն էլ ձգտում էր ընկերվարութեան, բայց մեկնում էր գոյութիւն ունեցող իրականութիւնից եւ, մասնաւորապէս, ի նկատի ունէր, որ Թրքահայաստանում հայ ժողովուրդը կազմում էր փոքրամասնութիւն:
Հայ իրականութիւնից մեկնելով` իր քաղաքականութեան անմիջական նպատակ ընդունեց Թրքահայաստանի բարենորոգումների պահանջը, մօտաւորապէս` այն սահմաններում եւ այն ձեւերով, ինչ որ ներկայացրել էր Ազգային երեսփոխանական ժողովի կողմից Խրիմեան Հայրիկը Պերլինի վեհաժողովին:
Հետեւելով հեգելեան բանավարութեան` կարող ենք ասել, որ եթէ արմենականութիւնը եղաւ քարոզչական կուսակցութիւն եւ հնչակեանութիւնը իբրեւ հակադրութիւն` ցուցական, ՀՅ Դաշնակցութիւնը, իբրեւ համադրութիւն, եղաւ գործի կուսակցութիւն:
Շնորհիւ այս գաղափարական իրապաշտութեան, այլեւ` հիմնադիրների անսահման անձնուիրութեան, ՀՅ Դաշնակցութիւնը բացառիկ դիրք գրաւեց հայ կեանքում: ՀՅ Դաշնակցութեան գործունէութիւնը շուտով լայն տարածում ստացաւ Արեւելեան Հայաստանում: Կուկունեան արշաւանք, Պանք Օթոման, Խանասորի արշաւանք, ռուսահայոց ազգ. եկեղեցական գոյքերի պաշտպանութիւն` ընդդէմ ցարիզմի, սուլթանի մահափորձ, Սասունի ապստամբութիւն, հայ-թաթարական կռիւներ, միջազգային դիւանագիտական ձեռնարկներ, օսմանեան սահմանադրութիւն, համաշխարհային պատերազմ եւ կամաւորական շարժում, Հայաստանի անկախութիւն. ՀՅ Դաշնակցութեան պատմութիւնը այնուհետեւ եղաւ Հայոց պատմութիւն:
ՀՅ Դաշնակցութիւնը կուսակցութիւն չեղաւ նեղ իմաստով, այլ իրապէս հայ ազգի յառաջադէմ եւ գործօն ուժերի համախմբում` հայութեան էութեան վերաբերող բոլոր հարցերու շուրջ, ե՛ւ ազգային-քաղաքական, ե՛ւ ազգային-տնտեսական, ե՛ւ ազգային-մշակութային: ՀՅ Դաշնակցութիւնը հայ ժողովուրդն է` ըստ պատկերի իւրում: «Գործի Դաշնակցութիւն` գաղափարական եւ անձնուէր մարդոց», այսպէս է բնորոշել ակադեմիկոս Ն. Մառը մեր կուսակցութիւնը:
ՀՅ Դաշնակցութիւնը խտացրել է իր մէջ, կարելի է ասել, հայ ժողովրդի լաւագոյն առաքինութիւնները եւ այդ առաքինութիւնների արտայայտիչ լաւագոյն տարրերը, կեանքի այլեւայլ ասպարէզների մէջ: Անուննե՞ր էք ուզում: Հարիւրաւորներից յիշեմ միայն մի քանիսը (ոտքի ելէք յարգանքով). Քրիստափոր Միքայէլեան, Զաւարեան, Ռոստոմ, Ռ. Զարդարեան, Դանիէլ Վարուժան, Սիամանթօ, Արմէն Գարօ, Ա. Վռամեան, Ա. Ահարոնեան, Լեւոն Շանթ, Ն. Աղբալեան, Արամ Մանուկեան եւ բազո՜ւմ ուրիշներ:
Իր փառաւոր պատմութեան ընթացքին ՀՅ Դաշնակցութիւնը տեսաւ եւ ահաւոր փլուզումներ. Մեծ եղեռնը` 1915-ին, Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութեան խորտակումը` 1920-ին, խմեց եւ շարունակում է խմել տարագրութեան դառն թոյնը, բայց հայ ժողովուրդը չի հեռանում նրանից, չի դատապարտում, չի լքում նրան: Ընդհակառա՛կն, հայ ժողովուրդը ներում է նրա բոլոր թերութիւնները, աւելի փարում է նրան, աւելի հարազատ է զգում: Որովհետեւ ՀՅ Դաշնակցութիւնը ի՛նքը հայ ժողովուրդն է, մարմին ի մարմնոյ եւ ոսկր յոսկերաց:
Այնտեղ` Հայաստան աշխարհում, որ չգիտես ինչո՛ւ ՀՍՍ Ռեսպուբլիկա անունն է կրում, ՀՅ Դաշնակցութիւնը յայտարարուած է մեռած եւ եօթնիցս «լիկվիտացիայի ենթարկուած», Դաշնակցութեան անունը թապու է, արգելքի տակ: Բայց ոչ մի բռնակալութիւն չի կարող սպաննել մի գաղափար, եթէ նա կենդանի արմատներ ունի: Դաշնակցութեան գաղափարները կենդանի են ե՛ւ այսօր, հայրենիքի սահմանների ամբողջացումը եւ ազատութիւնը հարազատ ու սիրելի են հայ ժողովրդի սրտին` ո՛ւր եւ ապրելիս լինի հայը, ո՛ւր եւ ապրելիս լինի նա` երկրում թէ տարագրութեան մէջ, եւ ոչ մի բռնակալի կացին չի կարող ջնջել նրա սրտից այդ զգացումը: Դաշնակցութիւնը, իբրեւ անուն, կարող է գոյութիւն չունենալ Հայաստան աշխարհում, բայց Դաշնակցութիւնը, իբրեւ զգացում եւ գաղափար, չի կարող գոյութիւն չունենալ: Որովհետեւ`
Ո՛ւր առկայ են Դաշնակցութեան ծնունդ տուող պատճառները, այնտեղ առկայ են նրա գոյութեան հետեւանքները:
