Զրոյցի Պէս. Լրատուամիջոց, Հրապարակախօսութիւն, Գրականութիւն Եւ Մենք

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

Ընկերութիւններու հաղորդակցութեան հրաշք միջոցը լեզուն է, նոյնիսկ` կոյրերու եւ համրերու համար: Անորակ լեզուով ո՛չ ճիշդ լուր կը հաղորդուի, ո՛չ թափանցող հրապարակախօսութիւն կ՛ըլլայ, ո՛չ ալ գեղեցիկ գրականութիւն կը մշակուի:

Խնամուած եւ պատշաճ լեզուով կատարուած լրատուութիւնը` թերթ, ձայնասփիւռ, հեռատեսիլ, կը գտնուի գրականութեան շեմին: Ապաշնորհ լեզուով սփռուած լուրը անարգանք է հասարակութեան հանդէպ: Իսկ որակաւոր հրապարակախօսութիւնը գրեթէ գրականութիւն է, յաճախ` լիիրաւ:

Յիշենք հայ հրապարակագիր Արփիար Արփիարեանը եւ ֆրանսացի Ֆրանսուա Մորիաքը, որոնց հրապարակագրութիւնը եղաւ նաեւ գրականութիւն:

Բոլոր պարագաներուն ալ, որակաւոր լեզուն ընկերութեան մակարդակի բարձրացման կը նպաստէ: Ո՛չ ֆրանսացին, ո՛չ անգլիացին, ո՛չ ամերիկացին, ո՛չ արաբներ եւ ո՛չ ալ ուրիշներ գռիհներու լեզուով լրատուութիւն կ՛ընեն, հրապարակագրութիւն եւ գրականութիւն: Այս յիշեցումը կարեւոր է ազգի նկարագիր պահելու համար: Այս պատճառով ալ լուրերը կարդալ կամ լսել` երբեմն հաճելի են, երբեմն` անհաճոյ: Այլ խօսքով, ո՛չ թերթը, ո՛չ ձայնասփիւռը ո՛չ ալ հեռատեսիլը իրենք իրենց կրնան թոյլատրել` ըլլալ անազնիւ մշակոյթ, աւելի պարզ` հակամշակոյթ, խաթարուած լեզուով թատրոն:

Իսկ մշակոյթը ընկերութեան եւ անհատին նկարագիրն է, ինքնութիւնը եւ որակը: Ազգերը եւ ժողովուրդները, երկար ժամանակի ընթացքին, կազմուած են մշակոյթով:

Լրատուամիջոցներու (media) բազմացումը եւ զանազանութիւնը գրականութիւնը կը դնեն լուրջ հարցականներու առջեւ: Դեռ մինչեւ 20-րդ դարու կէսը, եւ` անկէ անդին ալ, գրականութեան հրապարակումը, տարածումը եւ ծանօթացումը տպագրուած թուղթով կ՛ըլլային: Հիմա գրականութիւնը կը ներկայացուի հեռատեսիլով եւ ձայնասփիւռով, գրականութիւն կը կարդացուի համացանցով, ամբողջ գրադարաններ կը թուայնացուին:

Ձայնասփիւռը, հեռատեսիլը եւ համացանցը նեղցուցած են տպուած թուղթով ընթերցման տարածքը: Համացանցը գիրքերու ամփոփումներ կը տրամադրէ, անոնց մասին արագ բացատրութիւններ, ընթերցողը գիրքը ամբողջութեամբ կարդալու հարկադրանքին տակ չի զգար ինքզինք: Հետեւաբար գիրքի եւ գրականութեան հանդէպ մեր վերաբերումը հիմնովին փոխուած է: Գրողը կրնա՞յ շարունակել, պիտի ուզէ՞, ինչպէս անցեալին, հատորներ գրել: Ինչպէ՞ս պիտի պատշաճի: Անցեալին բազմահատոր վէպեր կը գրուէին, roman fleuve (ինչպէս` Roger Martin du Gard-ի վէպերը): Այսինքն գրականութիւնը` որպէս ծաւալ, տպաքանակ եւ ընթերցման նիւթ, պիտի սեղմուի՞ պլոկ-ներու, Դիմատետր-facebook-ի եւ twitter-ի սահմաններուն մէջ: Ցարդ դասական ըմբռնումով գրականութիւնը պիտի յեղափոխուի՞: Պերճանք չէ խորհիլ այն մասին, որ ձայնասփիւռային-հեռատեսիլային գրականութիւնը շարունակութիւն պիտի ըլլա՞յ: Կամ ինչպէ՞ս պիտի ըլլայ պատշաճեցումը:

Ընթերցողը ժամանակ չունի: Հեռատեսիլը, համացանցը, բջիջային հեռախօսը` իր բոլոր տարբերակներով, տէր դարձած են իր ժամանակին: Ինք ընտրութիւն չի կատարեր, երբ կոճակ մը կը սեղմէ, իրեն կը ներկայանայ ուրիշներու կատարած ընտրութիւնը, իրեն կը մնայ հակազդելու միակ միջոցը. հետեւիլ կամ անջատել կապը, կամ` դիմել ուրիշ հասցէի: Հարկ է լսել եւ դիտել: Մասնաւորելով մեր խօսքը գրականութեան մասին, ան ըլլայ գեղարուեստական թէ քաղաքական, կը դատապարտուինք կրաւորականութեան: Հեռատեսիլը կը սփռէ գրական հաղորդումներ, կը ներկայացնէ հեղինակներ եւ գիրքեր, բայց անոնց ընտրութիւնը կը պարտադրուի ընթերցողին եւ դիտողին, եւ առանց յաւելեալ ճիգի` անոնք կը լսեն դատումներ եւ քննադատութիւններ, հեռակայ կարգով ներկայ եղող անձը կ՛ենթարկուի: Այս երեւոյթը ոչ շատ հեռաւոր անցեալին կը կոչէին ուղեղալուացք, lavage de cerveau, brain wash: Մարդիկ կը դադրին կարդալէ, գիրք գնելէ:

Ի հարկէ շատ բան կախում ունի media-ի տեսակէն եւ հոն գտնուող անձի որակէն, նոյնիսկ` սոսկ լրատուական մակարդակին: Ոմանք audimat-ի, ընթերցող-լսող-դիտողի թիւին կը հետեւին, քանի որ այդ թիւը դուռ կը բանայ ծանուցումներով ստացուելիք եկամուտի, եթէ այդ media-ն պետական կամ քաղաքական կազմակերպութիւններու ընձեռած միջոցներով կանգուն չի մնար: Այս բոլոր բացասականութիւններու հետեւանք են ստեղծագործական ճիգի պակասը եւ կրկնութիւնները:

Պարզ է նաեւ, որ խօսքի եւ խօսողներու քանակը անպայման արժէք չի ստեղծեր, հաւանօրէն կը նպաստէ ձեռնարկի նիւթական յաջողութեան: Իսկ գրական համարուած հաղորդումներուն կը հետեւին անոնք, որոնք միշտ այդ ժամուն տրամադրելի կ՛ըլլան, մինչդեռ տպուած թուղթը կը պատշաճի մեր ժամանակին:

Թերեւս պէտք է յաճախ կրկնել, որ գրական վայելքը նախ երկու հոգիի միջեւ է, ընթերցողին եւ գրողին: Զանգուածին ներկայացուած եւ անմիջականութեամբ յատկանշուող գրական ներկայացումը, որքան որ ալ կարեւոր եւ պատրաստուած անձեր ըլլան այդ ընողները, լսողին եւ դիտողին ստացածը միշտ մակերեսային պիտի ըլլայ, հարկատու` օրուան ուշագրաւին եւ նորին: Առաւել դրականութիւնը կախում պիտի ունենայ, ինչպէս միշտ, յայտագիրի եւ ներկայացնողի որակէն: Յաճախ կը բացակայի քննադատութիւնը, ինչպէս նաեւ ան կը բացակայի տպագիր մամուլի պարագային:

Միամիտ եւ վարդապետական պէտք չէ ըլլալ: Գրականութիւնը չի կրնար անգիտանալ media-ներու լայն զանգուածներէ ներս թափանցելու ներուժը: Ան կրնայ հետաքրքրութիւն ստեղծել իրաւ գրասէրին մօտ, որպէսզի ան անձամբ շարունակէ իր գրականութեամբ հարստանալու արկածախնդրութիւնը:

Բայց ինչպէս յաճախ ընդգծուած է, գրականութիւնը կարենալ ապրելու համար պիտի ապրեցնէ գրողը, այլապէս ան կը դառնայ սիրող եւ սիրողական, amateur եւ amateurisme, կամ ինքզինք ծախելու համար կը խրի զարմացնողի, ոճիր-արկածի կամ սեռային զարտուղութիւններու պատկերացման մէջ, ինչպէս են, օրինակ, հեռատեսիլով սփռուող նոյնատեսակ եւ ցնցող կացութիւններ պատկերացնող ժապաւէնները: Հայաստան կ՛ըսեն` սերիալները, որոնք ո՛չ արուեստի եւ ո՛չ ալ մարդկային որակի մտահոգութիւն ունին:

Պէտք է ընդունիլ, որ հեռատեսիլի եւ ձայնասփիւռի գրական հաղորդումները գրական հանդէսներ չեն, ուր կարծիքներ կ՛արտայայտուին, ընտրութիւն կ՛ըլլայ: Բայց հակառակ ամէն կարգի քննադատութիւններու` հեռատեսիլային կամ ձայնասփիւռային գրական հաղորդումները հետաքրքրութիւն ստեղծելու եւ ծանօթացնելու դրական դեր կրնան ունենալ, եթէ այդ հաղորդումները ունենան ծանօթութիւն եւ որակ, «բանագողութիւն» չընեն ասդին անդին գրուածէն եւ խօսուածէն, անով չբաւարարուին:

Այս որակի որոնումը իմաստ կրնայ տալ media-ներու եւ գրականութեան առնչութիւններուն, ինչպէս որ այդ առնչութիւնները եղած են եւ կան գրական երկի եւ շարժանկարի արուեստին միջեւ: Օրինակ մը տալու համար յիշենք պարագաներ, երբ շարժանկարը չէ դաւաճանած գրական երկին, հաւատարիմ մնացած եւ բերած է պատկերի զգայնութեան յաւելեալը, ինչպէս այդ եղած է Էռնեստ Հեմինկուէյի «Ծեր մարդը եւ ծովը» գիրքի բեմականացման պարագային, Սփենսեր Թրէյսիի խաղարկութեամբ, կամ Ֆրանսուա Մորիաքի «Թերեզ Տեզքերու»-ն` Ֆիլիփ Նուարէյի եւ Էմանուէլ Ռիվայի խաղարկութեամբ:

Media-ները գրականութեան ժողովրդականացման եւ լայն շրջանակներու հետաքրքրութեան ստեղծան կրնան նպաստել, զայն դուրս բերել ընտրանիի մը, դպրոցներու, համալսարաններու եւ գրասէրներու շրջանակէն: Բայց միշտ պէտք է կրկնել, որ աշխատանքը պէտք է կատարուի որակով` հեռու մնալով ամբոխավարութենէ եւ չարաշահումներէ:

Որպէս ժողովուրդ, Հայաստան եւ սփիւռք(ներ), գրականութիւն մշակողներով, բայց նաեւ ազգի ղեկավարներով այս հարցերը պէտք է քննել, լուծումներ գտնել, որպէսզի գրականութիւնը զարգանայ, հայերէն գիրքը վերադառնայ հայոց տուները, գիրքերու տպաքանակը եւ սպառումը չդառնան հոգեհանգստեան արարողութիւն:

Եւ տեւաբար պէտք է լուսաբանել մեր ժողովուրդը, անոր հասկցնել Յակոբ Օշականի իմաստութիւնը` որ մագաղաթը աւելի կ՛ապրի, քան` մարմարը, եւ մենք որպէս ազգ` կ՛ապրինք այդ մագաղաթին հետ, կամ չենք ապրիր, կ՛ըլլանք օտարաբարբառ եւ օտարագիր ծագումով հայեր: Այս հիմնական գաղափարով պէտք է դատել մեր ղեկավարութիւնները եւ ըստ այնմ վստահութիւն յայտնել:

Քաջութիւն կ՛ունենա՞նք մենք մեզ դատելու` ըստ մեր գրական երկերու տպաքանակին եւ սպառման, ըստ մեր հայերէն գիրք վաճառող գրատուներու թիւին: Թիւերու լեզուն վիճելի չէ: Անոնց ընթերցումը տոկալու եւ տեւելու ազնիւ քաղաքականութեան ալֆան եւ օմեկան է:

Թարգմանչաց տօնին Մեսրոպ Մաշտոցը յիշենք, բայց ա՛յս ալ ըսենք ազգի վաղուան իրաւունքին համար, հոգեհաւաքի համար, որուն համար արտաքին օժանդակութիւն պէտք չէ սպասել:

31 հոկտեմբեր 2018, Նուազի-լը-Կրան