Անատոլի Աւետեանի Բազմաբնոյթ Արուեստը

ՄՈՎՍԷՍ ԾԻՐԱՆԻ

Եթէ հայ մշակոյթի տարբեր երակներէն ուղղակիօրէն սնանած կերպարուեստագէտ որոնէինք, ապա առաջին անուններէն մէկը անկասկած Անատոլի Աւետեանը պիտի ըլլայ: Ան ոչ միայն առհաւականօրէն ժառանգած է հայ ազգային մշակոյթի աւանդները, այլեւ ուսումնասիրած կը թուի ըլլալ հայ կերպարուեստի (ներառեալ` կիրառական արուեստի) շերտերը, սկսեալ նախնադարէն մինչեւ մեր օրերը: Ստեղծագործութիւններու ոճն ու շօշափած թեմաները, խայտաբղետ ըլլալով հանդերձ, այդ կը յուշեն մեզի:

Այս արուեստագէտը բառին բուն իմաստով կեպարուեստագէտ է: Ան ունի գեղանկարչական, քանդակի, ինչպէս նաեւ կիրառական արուեստի հարուստ տեսականի, որոնք իրագործուած են տարբեր արտայայտչաձեւերով ու բովանդակութեամբ: Նախնադարեան մենհիրներէն ու պրոնզէդարեան կիրառական արուեստի նմուշներէն մինչեւ միջնադարեան հայ հոգեւոր բարձրաքանդակն ու մարանկարչութիւնը եւ միչեւ իսկ հայ գորգարուեստի ու ասեղնագործութեան զարդանաշխերը իր յղացքներուն կը ծառայեն իբրեւ նեշնչման շտեմարան: Ան իր ցանկալի Գեղարուստական արդիւնքներուն հասնելու համար չի վարանիր օգտագործելու որեւէ տեսակի միջոց (քար, փայտ, ապակի, կաւ, խաւաքարտ, մետաղի տարբեր տեսակներ եւ այլն), որոնք շատ յաճախ իրարու հետ ագուցելով ու համադրելով` կը ստեղծէ այնպիսի գործեր, որոնք առաջին հայեացքէն իսկ հայկականութեան շունչ մը կը կը փոխանցեն ակնդիրին: Այս առումով, յատկանշական են իր կերտած կին կերպարները, որոնք թէեւ արտաքնապէս հայկական միջնադարեան մանրանկարչական արտայայտչաձեւերէն կը բխին, սակայն առանց կտրուելու անցեալէն` անոնք էապէս կ՛ապրին ու կը շնչեն մեր ժամանակներու մէջ` իբրեւ մերօրեայ տիպար հայուհիներ:

Անատոլի Աւետեանի ստեղծագործական ժառանգութիւնը բազմաբնոյթ է եւ հարուստ` տարատեսակներով: Անոր արուեստին մասին ոrոշ գաղափար մը տալու համար ստորեւ կու տանք հակիրճ կենսագրականն ու հատուած մը այն զրոյցէն, որ տարիներ առաջ ան ունեցած է Յակոբ Պալեանին հետ:

Առաջին անգամ հանդիպած էինք երկրաշարժի օրերուն: Վանաձորը հարուածուած էր: Աղէտը ինչպէ՞ս դիմաւորած էր արուեստագէտը:

– Երկրաշարժի տպաւորութեամբ գործեր ստեղծած եմ, ինչպէս` ռեքուիեմ, տխրութեամբ յատկանշուող պատկերներ, մութ գոյներով: Նման մթնոլորտով գործեր միշտ ալ կան, ինչպէս` Ցեղասպանութեան 100-ամեակի:

Նիւ Եորքը ժամանակակից արուեստի, նաեւ նկարչութեան մեծագոյն կեդրոններէն մէկն է: Անատոլի Աւետեան տարի մը հոն մնացած է: Հետաքրքրական էր իմանալ, թէ ինչպէ՞ս դիմաւորած էր այդ աշխարհը եւ ինչպէ՞ս ընկալուած էր ինք: Պատասխանը զարմացնող էր:

– Նիւ Եորքի մէջ ես ցուցահանդէս չեմ ըրած: Հոն կեցութեանս ընթացքին ես տեղեկութիւն հաւաքեցի, ցուցասրահներ եւ թանգարաններ այցելեցի, հոն մեծ նկարիչներու գործերը կային: Հոն ռուսի մը պատկանող մեծ ընկերութեան մէջ աշխատեցայ` որպէս ներքին գեղազարդող – designer, decoration interne – վճարուած էի: Չկրցայ հոն ցուցահանդէս ունենալ, որովհետեւ ձեռքի արկած ունեցայ եւ վերադարձայ Երեւան:

Նկատի ունենալով, որ արուեստի շուկան մեծ քաղաքներու եւ երկիրիներու մէջ է, միթէ պէ՞տք էր Հայաստանէն դուրս գալ միջազգային ճանաչում գտնելու համար: Ակնարկեցի Եուրոզի, որ լայն ճանաչման արժանացած է: Մանաւանդ որ Հայաստանի նկարիչները ընդհանրապէս «քոթէ» չեն, ինչ որ անկարելի չէ, եւ անհրաժեշտ է միջազգային հրապարակ գալու համար, ներկայ ըլլալ աճուրդներու, Սոթպի՛զ (Անգլիա) կամ Տրուօ (Փարիզ):

Այս մասին խօսեցաւ Անատոլի Աւետեան:

– Անցեալին, խորհրդային օրերուն, նկարիչը ապահովուած էր: Պատուէրներ կը ստանար: Այժմ նկար գնող չկայ: Մշակոյթի նախարարութիւնը պէտք է զբաղի նկարիչի եւ ստեղծագործութեան ճանաչման հարցով: Նկարիչը, անցեալին հետ բաղդատած, ոչ մէկ պաշտպանութիւն ունի: Իսկ միջազգային հրապարակ գալու նախաձեռնութիւնը պէտք է ունենայ մշակոյթի նախարարութիւնը, նկարիչը այդ միջոցները չունի: Արուեստաբանները պէտք է կատարեն ծանօթացման աշխատանքը:

Անատոլի Աւետեանը մասնակցած է գեղազարդումի (art deco) ցուցահանդէսներու, այսինքն հրապարակ եկած է նաեւ կիրառական աշխատանքներով: Այս պարագային խնդիր կար, թէ ո՛ւր կը գտնուի գեղազարդում-կիրառական արուեստի եւ ստեղծագործական արուեստի բաժանարար գիծը: Ներկայիս, ինչպէս կ՛ըսուի, disigner-ներ հեշտութեամբ կ՛անցնին գեղանկարչութեան ոլորտ, քիչ մը ամէն տեղ: Այդ սահմանի մասին արուեստագէտը կ՛ըսէ.

– Այդ սահմանը կը ճշդուի գործածուած նիւթով, օրինակ` փայտի վրայ աշխատանքը, կիրառականը եւ արուեստը կը զանազանուին գունանկարներով, նկարներով, իւղաներկի, կտաւի եւ թուղթի գործածութեամբ: Կիրառական ժամանակակից գործերը գեղեցիկ կրնան ըլլալ, ժամանակակից նկարագիր ունենալ:

Նկատի ունենալով Հայաստանի տնտեսական կացութիւնը` հետաքրքրական էր գիտնալ, թէ Անատոլի Աւետեանի գործերը երկրին մէջ կը վաճառուէի՞ն, մանաւանդ, ինչպէս ինք ըսաւ, երբ պետական աջակցութիւն եւ պատուէրներ չկային:

– Գործերս կը վաճառուին: Հանրապետութեան նախագահը եւ ղեկավարութիւնը գործերէս նուէր կը տանին, երբ կը ճամբորդեն: Նոյնպէս` Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը: Նաեւ երկրի հարուստները իրարու կը նուիրեն:

Ընդլայնելով զրոյցի սահմանները` լաւ պիտի ըլլար իմանալ Նկարիչներու միութեան անդամներուն թիւը, քանի որ ժողովուրդին հետ առաջին շփումով իսկ կարելի է տեսնել նկարչութեան, երգի եւ երաժշտութեան հետեւողներու մեծ թիւը: Ի՞նչ էր միութեան ոչ անդամ նկարիչներուն համրանքը: Հարց էր, թէ բնակչութեան բաղդատած, տոկոսային հաշուով շատ մեծ չէ՞ր անոնց համրանքը: Նաեւ անոնց գործերուն մէջ կը գտնէի՞նք մեր ժամանակակից եւ անմիջական պատմութեան եւ կեանքի արտայայտութիւնը` լոյսով եւ ստուերով:

Նկարիչներու միութեան վարչութեան անդամ Անատոլի Աւետեանը ըսաւ. «Միութիւնը ունի 760 անդամ, իսկ միութենէն դուրս մեծ է անոնց թիւը, թերեւս` մէկ-երկու հազար է: Միութիւնը ամէն տարի, ընտրութեամբ, կ՛ընդունի նոր անդամներ: Միութիւնը ոչ մէկ նպաստ կը ստանայ պետութենէն: Բնական է նաեւ, որ նկարիչներ, ինչպէս նաեւ` բոլոր արուեստագէտները, կ՛արձագանգեն իրենց ժամանակին, բնութեան, տագնապներուն»:

Յաճախ տեսակէտներ արտայայտուած են նկարչութեան եւ ընդհանրապէս արուեստներու մէջ բնորոշ «ազգային» իւրայատկութեան ներկայութեան մասին, ըսուած է, որ արուեստի մէջ անտեղի է ազգայինը փնտռել, թէ` ան էապէս համամարդկային է: Ի՞նչ կը մտածէր արուեստագէտը այդ ազգային դրոշմին մասին, նաեւ` ինք ստեղծագործական-նկարչական դպրոցներու կամ հոսանքներու մէջ, խորհրդային սոց-արթ (ժողովրդական արուեստ) տպաւորապաշտ, վերացական, կամ այլ, ուր կը տեսնէր ինքզինք:

Անատոլի Աւետեանը դասական ծանօթ վերլուծումները չ՛ըներ: Պարզապէս կ՛ըսէ, որ ինք ո՛չ ապստրակտ է (վերացական), ո՛չ ռէալիստական (իրապաշտ).

– Ոչ մէկ ուղղութեան կը պատկանիմ: Համամարդկային եմ, բայց ան ալ ազգային է, ազգայինը զգացում է, որ կու գայ հողէն, երկրէն, մարդոցմէ, պատմութենէն: Գործը իր գոյնով, գիծով եւ ոճով կը զգացնէ իր պատկանելիութիւնը, կը զգացուի, որ արուեստագէտը հայ է, առանց բացատրութեան, աչքը կը տեսնէ: Ես կը զգամ: Բայց եթէ կ՛ուզէք, որ բացատրեմ, թէ ո՛ւր է իմ գործերուս մէջ ազգայինը, ես չեմ կրնար բացատրել: Հայաստանի եւ սփիւռքի նկարիչներու տարբերութիւնը կը զգացուի շրջապատի ազդեցութեամբ: Սփիւռքի հայ արուեստագէտը կարօտի հայրենասիրութիւն ունի, բայց իր գործը իր ստացած մշակոյթին եւ շրջապատին հարկատու է, Հայաստանի հայ արուեստագէտը հեռուէն չի դիտեր երկիրը եւ ժողովուրդը, կ՛ապրի, անոնք իր մէջ են: