Հրաժեշտի Համբոյր` Արհեստաւորի Օրհնեալ Ձեռքերուդ (Հօրս` Սիրակ Տէր Ղուկասեանի Յիշատակին)

Հիմա որ չկաս, կրնամ հրաժեշտս, որ քեզմէ առի մարտին, երբ վերջին անգամ տեսնուեցանք, գրի առնել:

Այն ժամանակ, վերջին անգամ ըլլալով, ճանչցար զիս, հարցուցիր հեռաւոր հարսիդ ու թոռնիկիդ մասին: Չեմ գիտեր` ատկէ ետք որո՞ւ կրցար ճանչնալ: Բայց այդ օր օդակայանէն ուղղակի քովդ եկայ` մտքիս մէջ ունենալով Barbara-ին երգին բառերը` «Madame soyez au rendez-vous vingt-cinq rue de la Grange au Loup. Faites vite, il y a peu d’espoir, Il a demandռ à vous voir…»: Կը սպասէի՞ր արդեօք, ուզա՞ծ էիր զիս տեսնել… հարցումներուս պատասխան չունիմ, բայց այսօր այնքան երջանիկ եմ, որ անունս բերնէդ լսեցի վերջին անգամ, վերջին անգամ ըսիր` «Վալերիան, Ֆրանսիսքոն ինչպէ՞ս են», այնպէս` ինչպէս գրեթէ ամէն կիրակի կը հարցնէիր, երբ համակարգիչով կը կապուէինք, եւ յետոյ  արդէն հայեացքդ կորսուեցաւ անհունին մէջ եւ այդպէս մնաց յաջորդ օրերուն, երբ քովդ կու գայի` յուսալով կրկին լսել անունս, կամ` թէկուզ ձեռքդ բռնած ըլլալ, երբ աչքերդ փակէիր յաւիտեան:

Ըսին, որ ձեռքդ բռնող չէ եղած, եւ աչքերդ բաց մնացած են… Ցաւս նոյն ցաւն է անոնց, որոնք քովդ եղան ամէն օր, անկարելին ըրին, որպէսզի քեզի տան այն, ինչ վեց ամիս փորձեցիր օդին մէջ շարժող ձեռքերովդ գրել, ըսել, հասկցնել: Քովդ եղան ամէն օր, մինչեւ վերջին օրը, բացի այդ պահէն, որ հեռաձայնին մէջ մարած ձայն մը գուժեց. «Պապան տասը վայրկեան առաջ մահացաւ»: Կը ցաւիմ, որ մարդկային օրէնքներու անմարդկայնութիւնը թոյլ չտուաւ քեզի արժանապատիւ մահ մը այն տան մէջ, որ կեանքիդ իմաստին վերածուած էր, եւ զոր լքել չուզեցիր պատերազմի ամենաթէժ օրերուն իսկ, երբ ռումբերը կը տեղային` տան ապակիները ջարդելով, պատերը ցնցելով: Յաճախ մտածած եմ, որ կրնայիր եւ հոն մահանալ, ինչպէս` շատ ուրիշներ, որոնց կեանքը անիրաւօրէն աւարտեցաւ, երբ ռումբը ինկաւ շատ մօտ… Որոշած էիր այդ տան մէջ մահանալ, բայց չլքել զայն: Ի՜նչ դառն է երբեմն ճակատագիրը…

Իմ ձեռքերս հիմա ստեղնաշարին վրայ են, կը փնտռեն բառերը, որ մշուշոտ պաստառին վրայ պիտի դնեն` փորձելով յիշել հրաժեշտի այն խօսքերը, որ քեզի ըսի լուռ, մեկնելէս առաջ: Անկեղծօրէն չեմ յիշեր: Բաժանման այդ պահու վերջին պատկերն է, որ կը խռովէ զիս. ձեռքդ օդին մէջ կը գրէր, կը գծէր… ի՞նչ: Ի՞նչ պատգամ կ՛ուզէիր փոխանցել: Չիմացայ եւ պիտի չիմանամ երբեք:

Բայց ես այդ ձեռքերուդ է՛ն սկիզբի պատմութիւնը գիտեմ:

Ձեռքեր, որոնք գրիչ բռնել ուզած էին միշտ, բայց նախ մայր եւ քոյր պահելու, ապա ընտանիք կազմելու գերագոյն պարտաւորութեան մը գիտակից` վերածուեցան արհեստաւորի ձեռքերու: Առաւօտեան խանութին երկաթեայ դուռը բացող այդ ձեռքերը տեսած եմ ես: Ձեռքեր, որոնք մետաղի կտորը կիներու պարանոցները, մէջքերը, ականջներն ու թեւերը գեղեցկացնող զարդի կը վերածէին: Ձեռքեր, որոնք երեկոյեան, գործէն վերադարձին, դասագիրքին վրայ կախուած գլուխս կը շոյէին: Ձեռքեր, որոնք ընթրիքէն ետք գրադարանէն գիրք մը կ՛առնէին` քանի մը էջի ընթերցումով օրը վերջացնելու համար: Ձեռքեր, որոնք կիրակի օրերը մոմ կը վառէին եկեղեցին ու իրարու կը միանային աղօթելու համար:

Արհեստաւորի այդ ձեռքն էր, որ կիրակի մը, ձեռքս բռնած, փոխանակ Սուրբ Նշան տանելու զիս, ինչպէս սովորութիւնն էր կարծեմ ծնած օրէս ի վեր, տարաւ ՀՄԸՄ-ի ակումբ, գայլիկ արձանագրեց եւ ձգեց ազատ, որպէսզի աստիճաններէն  իջնեմ վազելով, երթամ միանամ` «Յառա՛ջ, նահատա՛կ ցեղի անմահներ»: Յետոյ, միայն յետոյ, շատ յետոյ փորձեցի երեւակայել ինծի հետեւող իր հայեացքն ու պարտականութիւնը կատարածի գոհունակութիւնը…

Այդ պահուն գիտէի՞ր արդեօք, որ կեանքի ուղի եւ ճակատագիր որոշելու պատասխանատուութիւնը կու տայիր ինծի` շատ յստակօրէն ցոյց տալով, թէ քու նախընտրածդ ո՛րն էր: Գիտէիր, վստահ եմ, որ ՀՄԸՄ-էն պատանեկան, ապա երիտասարդական եւ ուսանողական միութիւն եւ անոր ճակատագրական շարունակման համար ճամբան բացուած էր արդէն: Դո՛ւն սորվեցուցած էիր յեղափոխական երգերով, ֆետայիներու պատմութիւններով, աշխատաւոր դասակարգի պարզունակ եւ այնքան բնականօրէն հայ ըլլալու քու հպարտութեամբ: Եւ երբ այդ ճամբան շատ հեռու տարաւ զիս, դէմ չկեցար, այնպէս` ինչպէս չփորձեցիր երբեւիցէ միջամուխ ըլլալ այն որոշումներուն, զորս ամբողջականօրէն ազատ կ՛առնէի` առանց նոյնիսկ խորհրդակցելու հետդ, ակումբ կ՛ըլլայի աւելի, քան տուն, ուր կրնայինք թերեւս աւելի ժամանակ անցընել միասին, աւելի մտերմանալ, կրնայի աւելի լաւ հասկնալ քեզ, լսել կեանքիդ պատմութիւնները, ակումբի քո՛ւ օրերդ, որոնց մասին, բարեբախտաբար, իմանալու բախտը ունեցաւ միւս տղադ: Այն օրէն, որ ՀՄԸՄ-ի ակումբին մուտքին մանուկ ձեռքս ազատ ձգեցիր, որ աստիճաններէն վազեմ, երբեք չփորձեցիր այն ետ բռնել, ի՛նչ ալ ըլլար որոշումս: «Ազատ ես եւ` պատասխանատու», ըսիր, եւ գիտեմ, որ Sartre չես կարդացած եւ existencialisme-ին մասին գաղափար չունիս… «Աստուած հետդ», ըսիր այն ատեն` ճամբայ դնելով զիս, երբ որոշեցի հեռանալ, «միայն թէ մի՛ մոռնար մեզ»: Գիտէի՞ր արդեօք, որ ինծի այդքան կանուխ կու տայիր կեանքի ամենամեծ նուէրը, որուն համար այնքա՛ն շնորհակալ եմ քեզի:

Ոսկրացած եւ իրենց ուժը կորսնցուցած այդ ձեռքերուդ օդին մէջ գրած պատգամները պիտի չիմանամ երբեք: Բայց, ներէ՛ ինծի, եթէ ըսեմ, որ այդ ձեռքերուն է՛ն սկիզբի այս պատումը այնքա՛ն հզօր է, որ ճիգ ալ պիտի չընեմ հասկնալու, թէ ի՛նչ էր անոնց վերջին պատգամը: Պատումը` հայրը կորսնցուցած հայ պատանի մը, որուն ուսերուն ինկաւ մայրն ու քոյրը պահելու պարտականութիւնը եւ կեանքը իմաստաւորուեցաւ ընտանիքի վերակազմութեան եւ շառաւիղի շարունակման գերագոյն նպատակով: Այդքան պարզօրէն հասկցած եւ քուկդ ըրած էիր հայ մնալու ճակատագիրը եւ անոր յանձնառութիւնը:

Կեանքի ու մահուան միջեւ քու վերջին վեցամսեայ դժոխքին մէջ գիտեմ, որ թոռնիկներդ յիշելով` հրէշային ցաւերուն մէջ իսկ կ՛ապրէիր գերագոյն երջանկութեան այն պահերը, որ ունեցար, ամէն անգամ որ իրենցմով կը շրջապատուէիր եւ սրտի անհուն բաւարարութեամբ կը տեսնէիր, որ Տէր Ղուկասեաններուն քու փրկած շառաւիղը կը շարունակուի Ֆրանսիսքոյով, Միհրէով եւ Արամազդով:

Հրաժեշտի այս բառերս վերջին համբոյր մը թող ըլլան հայ արհեստաւորի ձեռքերուդ` առ ի շնորհակալութիւն կեանքին, որ մեզի պարգեւեցիր:

Վարձքդ կատա՛ր, պապա՛, հանգիստ ոսկորներուդ, եւ թող քու անմեռ յիշատակին հնչէ Violeta Parra-ի յաւերժական երգը`

«GRACIAS A LA VIDA…»

Խ. Տ. Ղ.