ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ
Փատովայէն Պոլիս դարձին միայն դպրոցն ու ուսուցչութիւնը չէր, որ կլանեց Պէշիկթաշլեանը: Ան շուտով բաժին վերցուց Պոլսոյ մշակութային, իմացական եւ ազգային եռուզեռին մէջ, աշխուժօրէն ծաւալեց հանրային գործունէութիւն ալ, որուն հիմնական առանցքը պիտի դառնար «Համազգեաց ընկերութիւն»-ը:
Համազգեա՜ց: Թովիչ անուն:
Ի՞նչ իմաստ ունէր այս անուանումը:
«Համազգի» կը նշանակէ միեւնոյն ազգին պատկանող, ազգակից, համացեղ: Իսկ «համազգեաց»-ը վերոնշեալ բառին գրաբարեան յոգնակի սեռ.- տրակ. հոլովաձեւն է: Ուստի, «Համազգեաց ընկերութիւն» կը նշանակէ համազգիներու, ազգակիցներու ընկերութիւն:
Անոնք, որոնք պիտի փորձեն սերտել ԺԹ. դարու կէսի արեւմտահայ (ու մասնաւորաբար պոլսահայ) պատմութիւնը, անպայման պիտի հանդիպին Համազգեացի անունին ու պահ մը կանգ առնեն անոր առջեւ:
Օսմանեան մայրաքաղաքին մէջ այդ շրջանին կեանքի կոչուած հայկական բազմատասնեակ միութիւններուն շարքին ամէնէն կենսունակն ու հռչակաւորն էր ասիկա: Ու այդ հռչակին ձեւաւորումին մէջ էական դեր կը խաղար անունը Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանին, որ գլխաւոր հիմնադիրներէն մին եղաւ այս ընկերութեան: Գրականութեան պատմութիւնը պահած է Համազգեացի սրահին մէջ Պէշիկթաշլեանի արտասանած ճառերէն երկուքը:
Ի դէպ, Պէշիկթաշլեան եղած է փնտռուած ճառախօս մը: Ըստ Չօպանեանի վկայութեան` «հազիւ թէ սկսէրխօսիլ, աչքերը կը վառէին, դէմքը կը լուսաւորուէր, կ՛այլափոխուէր եւ ունկնդիրն ինքզինքը բռնուած կը զգար տիրական հմայքի մը մէջ, կաուած աննիւթական բայց ատով իսկ հզօրագոյն կապով մը` այդ մոգական էակին հետ, անխուսափելիօրէն զայնսիրելու դատաարտուած»:
Համազգեացը կեանքի կոչուեցաւ 1846-ին: Անիկա յենարանը պիտի հանդիսանար հայ կաթողիկէ հասարակութեան ծոցին մէջ բռնկած ազգային շարժումին: Հիմնադիրներուն մէջ էր Հ. Պետրոս վրդ. Մինասեանն ալ, Պէշիկթաշլեանի սիրելի ուսուցիչը ի Փատովա, որմէ խնդրուեցաւ, որ պատրաստէ նորակազմ ընկերութեան ծրագիր-կանոնագիրը:
Տասը առաջադրանքներէ բաղկացեալ այդ կանոնագրութիւնը, որուն պատճէնը, օրին, հրատարակուեցաւ Զմիւռնիոյ «Արշալոյս Արարատեան» լրագրին մէջ, իր առաջին կէտով կ՛ըսէր. «Միասիրտ, միակամ, խաղաղասէր շաղկապումն անձանց` ի մի միաբանութիւն»:
Յստակ է: Համազգեացի առաջնահերթ նպատակն էր ուրեմն բառնալ այն երկպառակութիւններն ու բանակռիւները, որոնք այդ շրջանին ծայր տուեր էին պոլսահայութեան հռոմէադաւան ու հայադաւան երկու հատուածներուն միջեւ, եւ որոնք ամօթալի պայքարներու եւ թշնամութեանց դուռ պիտի բանային աւելի ետք ալ, քառասուն տարի անընդհատ: Իր մայր նպատակին կենսագործման համար ալ միութիւնը, հակառակ կաթողիկէ ընկերակցութիւն մը ըլլալուն, իր դռները բաց կը պահէր ոչ կաթողիկէ հայորդիներու առջեւ ալ` իբրեւ միութեան ու եղբայրութեան շօշափելի նշան: Ու կը յաջողէր: 76 անդամներով սկիզբ առած Համազգեացը երկու տարի յետոյ կ՛ունենար արդէն աւելի քան 600 անդամ` իր սեփական հաւաքատեղիով (Բերա, Լալէ փողոց), լսարանով ու գրատունով: Նոյնիսկ փոքր դպրոց մը կը բանար:
Մ. Պէշիկթաշլեան գաղափարական ռահվիրան էր համազգային բնոյթ զգեցած այս շարժումին:
Ի՜նչ մեղք սակայն, որ այս ազնիւ նախաձեռնութիւնը բախեցաւ եպերելի ընդդիմութեան մը: Ամէն միջոց փորձուեցաւ` նորակազմ ընկերութիւնը խեղդելու իր խանձարուրին մէջ իսկ…
Չզարմանաք, եթէ ըսեմ, որ Համազգեացը քայքայել ու ցրուել ուզողը հայանուն բարձրաստիճան կղերական մըն էր` Անտոն Հասուն եպիսկոպոս:
Անտոն Հասուն (1809-1884), ծագումով` ասորի, Պոլսոյ կաթողիկէ հայոց ազգապետ-պատրիարքն էր (յետոյ` կարտինալի աստիճանին բարձրացուած), որուն անունին շուրջ է, որ ծաւալեցան այդ շրջանի միջդաւանական բոլոր վէճերը, եւ որ չարաշուք անուն մը թողուց պատմութեան մէջ: Ան շատ սուր պայքար մը շղթայազերծեց Համազգեացի դէմ:
Հասուն դժգոհ էր ո՛չ միայն Պէշիկթաշլեանի ու անոր համախոհներուն միաբանական ձեռնարկներէն, այլեւ` այն բոլոր ազգանուէր ճիգերէն, որոնք հայկականը կը շեշտէին հայ կաթողիկէ համայնքին մէջ: Ան կատաղի հակառակորդ մըն էր Վենետիկի Մխիթարեան վարդապետներուն ալ, որոնց բացած դպրոցներուն գերազանցապէս հայաշունչ մթնոլորտը հանդուրժելի չէր իրեն: Այս շիլ ըմբռնումով ալ ան նախ պարտադրեց, որ Համազգեաց ընկերութեան կանոնագրին Ա. կէտը (միաբանութիւն յորդորող մայր սկզբունքը) զանց առնուի: Այնուհետեւ, ան «զեկոյց»-ներ ու ամբաստանագիրներ տեղացուց թէ՛ Հռոմ` պապական աթոռին (քանի որ ընկերութեան ղեկավարներէն շատեր կաթողիկէ համայնքին կը պատկանէին), թէ՛ Բարձրագոյն դուռ` օսմանեան կառավարութեան, ձգտելով խափանել Համազգեացը, նոյնիսկ աքսորել անոր ղեկավարները` իբրեւ անբարեյոյս եւ խռովարար տարրեր:
Բայց Համազգեացի վարիչներն ալ ձեռնածալ չնստան: Անո՛նք ալ գրեցին Հռոմ` ջրելով իրենց հասցէին ուղղեալ զրպարտութիւնները: Գրեցին նաեւ Բ. դուռ:
Երկար քաշքշուքներէ ետք, սակայն, պետական հրահանգով Համազգեացը փակուեցաւ 1852-ին:
Անտոն Հասուն «յաղթանակ» մը արձանագրեց: Իսկ Մ. Պէշիկթաշլեանի բարի սիրտը ի՞նչ զգաց այդ օր, դժուար չէ գուշակել:
Լրագրող Պարգեւ Շիրինեանին կողմէ գրի առնուած ու Պէյրութ տպուած փոքրածաւալ հատորի մը մէջ (1961) կայ ցնցիչ վկայութիւն մը: Հոն կը կարդանք. «Պէշիկթաշլեանի ատելութիւնը Հասունի դէմ բացարձակ եղած է: Այնքան բուռն, որ օր մը, կատաղութեան մէկ վայրկեանին, ինքն իրմէ դուրս ելած, Օրթագիւղի հայ կաթողիկէ եկեղեցւոյ աւանդատան պատէն Հասունի նկարը վար քաշած ու ոտքին տակ առնելով` կտոր-կտոր ըրած է»:
Համազգեացի առաքելութիւնը, բարեբախտաբար, բոլորովին կանգ չառաւ անոր փակումով: Գիտենք, որ 1860-ին անիկա փոխարինուեցաւ այլ ընկերութեամբ մը` Բարեգործական ընկերութեամբ, որուն շուրջ բոլորուեցան Համազգեացի նախկին անդամներ, ինչպէս նաեւ` Գրիգոր Օտեան, Ծերենց, Գրիգոր եւ Մկրտիչ Աղաթոն եղբարք, Սերովբէ Ալիշան, բժ. Բարունակ պէյ Ֆէրուհխան եւ ուրիշներ: Հո՛ս եւս Մ. Պէշիկթաշլեան խաղաց գործուն ու առաջնորդող դեր: Ան շրջան մը վարեց այս միութեան ատենապետի պաշտօնն ալ:
Ընկերութիւնը իբրեւ նշանաբան` որդեգրեց ՍԷՐ եւ ՄԻՈՒԹԻՒՆ բառերը, եւ այս նշանաբանը ժողովրդային ու մտաւորական լայն խաւերու մօտ ցնծութիւն յառաջացուց: Տարի մը ետք ընկերութեան անդամակիցներուն թիւը 700-ի հասած էր արդէն…
Բարեգործական ընկերութիւնը իրեն համար մտասեւեռում դարձուց գաւառի մէջ երկրագործական գիտելիքներու ջամբումը` հայ մարդը հայ հողին կապելու յստակ առաջադրանքով: Այդ շրջանին հայութեան լայն զանգուածները դեռ կ՛ապրէին իրենց բնօրրանին մէջ` Արեւմտահայաստան ու Կիլիկիա, եւ հարկ էր զանոնք ամո՛ւր պահել այդ հողերուն վրայ: Ասիկա աշխարհաքաղաքական գաղափարախօսութիւն մըն էր, որուն գործնապէս կ՛ուզէր օժանդակել Բարեգործական ընկերութիւնը: Ճիշդ այս պատճառով էր անշուշտ, որ ընկերութեան երէց գործիչներէն Ծերենց (ինքն ալ Մխիթարեան նախկին սան, Պէշիկթաշլեանի նման) 1861-ին անձամբ պիտի ուղեւորուէր Կիլիկիա` այնտեղ ագարակ մը գնելու, գիւղատնտեսական դպրոց մը հիմնելու ու հողագործներ պատրաստելու համար:
Հարցում մը ինքզինք կը պարտադրէ այստեղ. Ծերենց, որ ասպարէզով բժիշկ էր, ի՞նչ դրդապատճառներէ մղուած` Պոլսէն դէպի Կիլիկիա նմանօրինակ դժուար ճամբորդութեան մը կամ առաքելութեան մը կը ձեռնարկէր:
Պատասխանը յստակ է ու մեկին. իր (ու իր սերունդին) անաղարտ հայրենասիրութենէ՛ն մղուած: Երբ ան ոտք կը դնէր Ռուբէններու եւ Լեւոններու պանծալի հայրենիքը, ազգասիրութիւնը անգամ մը եւս կը բորբոքէր իր ներսիդին: Եւ այդ հոգեկան վերանորոգութիւնը Ծերենցի մէջ կը սաղմնաւորէր իր ապագայ երեք վէպերը, որոնցմէ առաջինը` «Թորոս Լեւոնի»-ն (1877), հայ ժողովուրդի անցեալի փառքը պիտի ոգեկոչէր նոյն հայկական Կիլիկիոյ հողերուն վրայ…
Դժբախտաբար Ծերենցի առաքելութիւնը յաջողութիւն չգտաւ: Թուրք պետութիւնը արգելք հանդիսացաւ անոր ծրագիրին, դրդուած` այն քսու «թաքրիր»-ներէն, որոնք Ծերենցը, որ ի դէպ, հայ կաթողիկէ համայնքի զաւակ էր, բայց` հակահասունեան ճակատի առաջնորդներէն, կը մատնէին իբրեւ «յեղափոխական», եւ որոնք այնքա՜ն դաւադրօրէն մատուցուած էին պետութեան` Պոլիս նստող չարագուշակ Անտոն Հասունի կողմէ..
Ծերենց Թիֆլիսի «Փորձ» ամսագրի էջերուն (մայիս 1879) ստորագրած իր յօդուածներէն մէկուն մէջ ցասումով կը յայտնէ, որ Հասուն կրցեր էր հաւատացնել օսմանեան պետութիւնը, որ Բարեգործական ընկերութիւնը կ՛աշխատէր հայկական թագաւորութիւնը վերականգնել Կիլիկիոյ մէջ…
Այսպէս, Հասուն կը յաջողէր ջլատել ու կազմալուծել թէ՛ Համազգեացը, թէ՛ Բարեգործականը:
(Շար. 4)
