ՊԱՐԷՏ ՔՀՆՅ. ԽԱՉԵՐԵԱՆ
Մեծ յուզումով եւ մտահոգութեամբ կը հետեւիմ Սուրիոյ տխուր դէպքերուն: Ամէն օր լրատուական կայաններէն կը լսեմ ու կը տեսնեմ կացութիւնը եւ անհամբեր կը սպասեմ պատերազմին աւարտը: Պատահածը, ըստ ինծի, պատերազմ չէ, այլ ահաւոր ոճիր` սուտ խորագիրներով ծածկուած:
Մէկ կողմէ աշխարհը կը զարգանայ, միւս կողմէ` Սուրիոյ պատերազմը կը ներկայացնէ աշխարհի միւս երեսը: Տգիտութեան եւ վայրագութեան պատկերը: Պատերազմէն անկախ` մարդակերութիւն: Կը տեսնենք գլխատում, հրկիզում, քարկոծում եւ այլ ձեւերով մարդասպանութիւն: Հարիւր հազարաւոր մարդիկ մահացան, եւ տակաւին կը շարունակուի: Հաւաքական թաղումներ կը կատարուին` առանց հարազատի ու աղօթքի, իսկ շատերու մարմինները տակաւին կը մնան անյայտ: Միլիոնաւոր մարդիկ իրենց հայրենի հողը լքեցին եւ գաղթեցին դէպի դրացի երկիրներ, Եւրոպա, Քանատա եւ Աւստրալիա: Նոր լեզու, նոր մշակոյթ, նոր ապրելակերպ ու այլ նոր դժուարութիւններ` անոնց համար: Երկիրը հիմնովին կը կործանի:
Սուրիահայ պատմական ու պատուական գաղութը այդ փոթորիկին մէջ կը գտնուի: Քանդուեցան կամ վնասուեցան հայկական բազմաթիւ բնակարաններ, եկեղեցիներ, դպրոցներ ու կեդրոններ: Առաւել եւս, նահատակուեցան Սուրիոյ բանակին մէջ ծառայող հայ զինուորներ ու անհատներ: Եւ շատեր վերստին գաղթի ճամբան բռնեցին: Պէտք է ըսել, որ վերստին բառը հոս յատուկ նպատակով գրեցի:
Հարիւր տարիներ առաջ, Մեծ եղեռնի աղէտէն ճողոպրած հայութեան համար Սուրիան դարձաւ ապահով գետին: Մեծ թիւով գաղթական հայեր հասան Սուրիա` Տէր Զօրի անապատէն անցնելով: Հոն փոխադրուեցաւ նաեւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան Աթոռը: Սուրիան դարձաւ Միջին Արեւելքի հայութեան դուռը: Ժամանակ մը ետք շատեր այդտեղէն մեկնեցան` Լիբանան, Յորդանան, Եգիպտոս եւ Իրաք:
Պատմութիւնը կը վկայէ, որ արաբ ու մեծ մասամբ իսլամ սուրիացի ժողովուրդը յարգանքով ու հոգատարութեամբ ընդունեց գաղթական հայերը, ապա անոնց տուաւ քաղաքացիութիւն: Սուրիահայութիւնը կարճ ժամանակի ընթացքին իր վրայէն թօթափեց անապատի փոշին, գաղթականի անունը եւ ինքզինք վերականգնեց: Պահեց իր անունն ու մականունը, կրօնը, լեզուն, մշակոյթն ու սովորութիւնները: Գաղթակայանը բնակարանի վերածեց եւ հաւաքավայրը` եկեղեցիի, դպրոցի ու ակումբի: Ունեցաւ պետական երեսփոխան եւ Տէր Զօրի մէջ կանգնեցուց Մեծ եղեռնի յուշակոթողը: Հայը ինքզինք գտաւ եւ գաղութի վերածուեցաւ` շնորհիւ հայկական ոգիին: Սուրիահայութիւնը տեղւոյն պետութեան եւ ժողովուրդին վստահութիւնը շահեցաւ իր ճակտի քրտինքով ու հայու արժանապատուութեամբ: Իսկ արտաքին ճակատի վրայ, լիբանանահայութեան կողքին, ան դարձաւ սիւնը սփիւռքահայութեան: Դաժան պատմութիւնը այսօր անգամ մը եւս իր էջը կը բանայ այդ գաղութին դիմաց, որուն մէջ դեր ունի նաեւ մեր պատմական թշնամին` թուրքը:
Լիբանանցի հայ եմ: Գիտեմ` ի՛նչ կ՛ըսեմ ու կը գրեմ, որովհետեւ ապրած եմ պատերազմի անբաղձալի փորձառութիւնը: Լիբանանի հայութիւնը եւս 1975 թուականէն սկսեալ դիմագրաւեց նոյնանման տագնապ: Մօտ 17 երկար տարիներ ան ապրեցաւ պատերազմի շրջան, որուն պատճառով կրեց շատ մեծ վնասներ: Ի վերջոյ, գաղութը աւերակներէն յաղթական դուրս եկաւ` շնորհիւ իր հայկական ոգիին: Բազմաթիւ դէպքերէն իմ մտքին մէջ միշտ թարմ կը մնան երկուքը, որոնց կը փափաքիմ անդրադառնալ.
– Փոքր տարիքէս մաս կը կազմէի Պուրճ Համուտի Ս. Քառասնից Մանկանց եկեղեցւոյ դպրաց դասին եւ, առանց բացակայութեան, կը մասնակցէի շաբաթ օրերու կիրակմուտքի ժամերգութեանց ու կիրակի օրերու պատարագներուն: Շաբաթ օր մը, ժամերգութեան ընթացքին, սկսաւ ռմբակոծումը: Քահանայ հայրը, դպրապետն ու ժամկոչը մտահոգ իրարու նայեցան եւ աչքի նշաններով համաձայնեցան շարունակելու արարողութիւնը: Մենք ու հաւատացեալները ուժ առինք անոնցմէ եւ հետեւեցանք աղօթքին: Յաջորդ օրերուն երկու ռումբեր հարուածեցին եկեղեցին եւ մեծ վնաս հասցուցին: Հարկ է նշել, որ մինչեւ եկեղեցւոյ նորոգութիւնը` արարողութիւնները շարունակուեցան բնականոն ձեւով:
– Դպրոցական օր մըն էր, երբ դասապահի ընթացքին յանկարծ սկսաւ ռմբակոծումը: Դպրոցին մէջ` վախ ու իրարանցում: Շատերը կու լային, ուրիշները կը ճչային, միւսները իրենց մայրերը կ՛ուզէին: Տնօրէնն ու ուսուցչական կազմը ի՞նչ ընէին կամ որո՞ւ հասնէին: Չափազանց մեծ պատասխանատուութիւն` իրենց ուսերուն վրայ: Կրնա՞ք երեւակայել այդ պահուն մօտ հազար աշակերտներով դպրոցի մը ներքին վիճակը: Արագօրէն մեզի ճաշասրահ հաւաքեցին ու ժամեր ետք, երբ կացութիւնը քիչ մը հանդարտեցաւ, տնօրէնութիւնը հազար ու մէկ վախով արձակեց մեզ: Եւ` նման այլ դէպքեր ու դէմքեր:
Հայկական գաղութներ շատ անգամներ քաղաքական խաղաղ պայմաններու մէջ կը տագնապին իրենց ինքնութիւնը պահելու համար: Մինչ սուրիահայութիւնը այսօր կը քալէ դէպի նոր Գողգոթա: Սուրիահայութիւնը այսօր մէկ պատերազմի դաշտին վրայ երեք տարբեր ճակատամարտեր կը մղէ: Ապրելու, հողը պաշտպանելու եւ ինքնութիւնը պահելու պայքար: Եւ հակառակ մեծ վնասներուն ու կորուստներուն` այդ գաղութը մինչեւ այսօր կը տոկայ: Այդտեղի հայերը մինչեւ այսօր կը դիմանան` շնորհիւ իրենց հայկական ոգիին: Լուսաւորչի հաւատքով, Մամիկոնեանի սուրով եւ Մաշտոցի այբուբենով զօրացած` անոնք կը մղեն իրենց լինելութեան ճակատագրական պայքարը:
Աւերակ քաղաքներուն, մահի սարսափին, վէրքին ու սուգին մէջ տակաւին կ՛ապրի հերոս հայու ոգին: Կը շնչէ ու իւրաքանչիւրին վերապրելու յոյսը կը նորոգէ: Կը շնչէ ու կամքի տոկունութիւն կը շնորհէ: Կը շնչէ ու հեռաւոր ապագայի փայլուն հորիզոնը ցոյց կու տայ: Ու այս բոլորին փաստը վերաշինումի ու վերականգնումի խօսուն պատկերն է: Հպարտութեամբ կը տեսնենք, որ հակառակ շարունակուող պատերազմին` հայերը արդէն սկսած են վերանորոգել իրենց բնակարաններն ու խանութները: Հաւաքական ու միասնական ուժերով կը վերաշինեն հայկական դպրոցները, սրահներն ու կեդրոնները: Կը վերականգնեն եկեղեցիներու գմբէթներու խաչերը: Այո՛, բնակարանը անհրաժեշտ է իւրաքանչիւր մարդու համար, բայց նոյնքան անհրաժեշտ են եկեղեցին ու դպրոցը հայուն համար: Անոնք մեր նուիրական կառոյցներն են, ուր յաւերժ կ՛ապրի հայկական ոգին եւ այնտեղէն կը տարածէ իր շունչը եւ կը սփռէ իր լոյսը: Այսպիսով, Սուրիոյ հայկական գաղութի հոգեւոր ու ազգային կեանքը եւս սկսաւ աշխուժանալ:
Միւս կողմէ` աշխարհով մէկ տարածուած հայութիւնը ջանք չխնայեց ամէն ձեւով օգտակար դառնալու իր կարեւոր մէկ հատուածին: Ա՛յս է հայկական ոգին, որ հրաշքներ կը գործէ: Ա՛յս է Քրիստոսի յարութեան գաղափարին հաւատացող հայ ժողովուրդը, որուն ազգային ոգին հիմնաքարն է իր գոյութեան: Ոգին լոկ երեւակայական պատկեր մը չէ կամ` ճառախօսութեան պայթուցիկ բառեր: Անիկա ներգործող ուժ մըն է, որ դէպի արտաքին աշխարհ կ՛արտացոլացնէ իր աշխատանքն ու յաջողութիւնը:
Գաղութներու պատմութեան մէջ կը պատահին դժուարին ժամանակաշրջաններ, որոնք լինելու ու չլինելու հրամայականին առջեւ կը դնեն հայութիւնը: Սուրիոյ հայկական գաղութը այսօր այդ հրամայականին դիմաց կը գտնուի եւ արդէն ընդհանուր զօրաշարժ յայտարարած է: Ան պիտի յաղթէ եւ պէ՛տք է յաղթէ, որպէսզի մեծ օրինակ եւ մղիչ ուժ դառնայ բոլորին, ինչպէս նաեւ վերստին ստանձնէ սփիւռքահայութեան մէջ իր կարեւոր դերը:
Այնտեղ, ուր հայու ոգին կ՛ապրի, հայը բնա՛ւ չի մեռնիր:
