ՆԱՐԻՆԷ ԹՈՒԽԻԿԵԱՆ-ԽԱՉԱՏՈՒՐԵԱՆ
13 սեպտեմբերի, 1888 ամի
Ս. Փեթերսպուրկ
«… Երբ մարդ բան մը ունի, որ ամէնից թանկ է իրեն համար, նա նորան կը փայփայէ, կը պաշտպանէ, ամենայն ջանք գործ կը դնէ, որ այդ թանկագին գինը կրկնապատկուի, եռապատկուի: Ինձ համար ամենաթանկագինը դու ես, ամենաթանկագինը, լաւ հասկացիր ասածս` ամենաթանկագինը: Ես այնքան սերտ կապուած եմ հետդ, որ առանց քեզ չէ թէ երջանկութիւն, ես կեանք անգամ չունեմ, չեմ կարող ունենալ: Եթէ այս ամէնը մինչեւ հիմա չէիր հասկացել, գոյնայ (գոնէ-Խմբ.) այժմ հասկացիր… եւ ի՞նչ կայ զարմանալու, երբ ես կ՛ուզեմ, որ դու բոլորովին համապատասխան լինես իմ իտէալիս, ունենաս այն յատկութիւնները, ինչ յատկութիւնները, իմ կարծիքովս, պիտի ունենայ ամենայն յարգուելու արժանի մարդ: Իմ համոզմունքովս, ազգութիւնից դուրս մարդկութիւն չկայ, ամենայն մարդ, ամէնից առաջ ազգի մը պիտի պատկանի. ազգ չունեցող մարդը, ինչպէս եւ` կրօն չունեցողը, այլեւս մարդ չէ: Հայերիս, աւելի` քան որեւիցէ ուրիշ ազգութեան, հարկաւոր է մտածել մեր ինքնութիւնը պաշտպանելու համար, որովհետեւ այդ ինքնութեանը մեծ վտանգներ կը սպառնան»:
Անձնական եւ ազգային, աւելի ճիշդ` ազգային եւ անձնական: Քաջազնունին դրանք չէր զատում իրարից: Իր ապագայ ընտանիքը չէր կարող դուրս լինէր հայրենասիրութեան եւ ազգասիրութեան տիրոյթներից: Իսկ այդ տիրոյթների առաջին եւ ամենակարեւոր խնդիրը մայրենի լեզուի խնդիրն է: Խօսել, գրել հայերէն, թէկուզ սխալներով, բայց` հայերէն:
1888, դեկ. 17
«Մի բան ինձ շատ անախորժ է, քու ռուսերէն նամակները: Լսիր, այս բանի մէջ մի մազի չափ զիջում անգամ չեմ անիլ: Մեր լեզուն պէտք է հայերէն լինի: Այս բանի վերա ուշադրութիւն դարձուր եւ ապացուցուած է, որ ինձ ճիշդ կը սիրես…»:
Քաջազնունու համար երկուսի միջեւ ճիշդ սէրը հայկականութեան եւ հայրենասիրութեան հետ շաղախուած սէրն էր: Նրա համար չկար կին, ընտանիք, գործ, միտք, որ ուղղակիօրէն չառնչուէր ազգային արժէքների հետ: Մի խօսքով, որպէսզի Քաջազնունին համոզուէր, որ Սաթենիկը իսկապէս սիրում է իրեն, ուրեմն վերջինս անտրտունջ պէտք էր անցնէր հայերէնով հաղորդակցութեան, որքան էլ այն դժուար լինէր լեզուին վատ տիրապետելու պատճառով: Այդպէս էլ եղաւ: Ծննդեան 20-ամեակի առիթով Յովհաննէսը Սաթենիկից իւրօրինակ նուէր խնդրեց` խօսել մայրենի լեզուով: Դա այդ թեմայով իր վերջին խնդրանքն ու պահանջն էր: Գրականութեան եւ արուեստի թանգարանում պահուող Քաջազնունու արխիւում այս նամակից յետոյ նշանածին հասցէագրած ռուսերէն նամակներ այլեւս չգտայ: Փոխարէնը` գտայ հայերէն նամակներ եւ շուտով, արդէն` ոչ թէ իր նշանածին ուղարկուած, այլ կնոջը` Սաթենիկ Միրիմանեան-Քաջազնունուն: Նրանք ամուսնացան 1889-ի ամրանը: Յովհաննէսի հաստատակամութիւնը եւ վճռակամութիւնը սիրած աղջկայ հարցում վերջապէս ցանկալի հանգրուանի հասան: Նա դեռ ուսանող էր: Աւելի՛ն. ամուսնութեան տարին պարզուեց, որ նա չի փոխադրուել 2-րդ լսարան, այլ մնացել է առաջինում: Յովհաննէսը արժանապատուութեան մեծ զգացում ունէր եւ ինչ որ ձեռնարկում էր, անպատճառ ուզում էր բարձր որակով եւ անթերի կատարել: Խօսքը նաեւ կրթութեանն էր վերաբերում: Ըստ երեւոյթին, քաղաքական գործունէութիւնը, Սաթենիկին սիրահարուած լինելը եւ անընդմէջ նրա համար պայքարելը որոշ չափով շեղել էին իր ուշադրութիւնը դասերից: Քաջազնունին գրում է. «Երկրորդ լսարանի քննութիւններից բոլորովին հրաժարուեցայ, որովհետեւ տես, որ պատրաստ չեմ: Իսկ քննուել եւ գրատախտակի մօտ իշու պէս կանգնել չուզեցի»:
***
Փեթերսպուրկի համալսարանական կեանքը 2 հունով էր ընթանում. մէկ` գիտական, միւսը` ընդյատակեայ քաղաքական: Եւ հայ ուսանողութիւնը քաղաքական խմբակի անդամներով ծրագրել էին Արեւմտեան Հայաստանի ազատագրութիւնը: Դա քաղաքական վիպապաշտութեան դասական օրինակ էր: Խմբակը, որի անդամ էր նաեւ Քաջազնունին 19-20 տարեկանում, հայութեան փրկութեան այս ծրագիրը գլուխ բերելու համար որոշակի նախապատրաստական աշխատանքներ էր կատարել` Թուրքիա լրտեսներ ուղարկելուց սկսած մինչեւ տղաներ Թուլա գործուղելը` զինագործութեան հմտութիւնները սովորելու նպատակով: Խմբակի ամենագործունեայ անդամը Սարգիս Կուկունեան անունով երիտասարդն էր, ով կարծում եւ հաւատում էր, որ բաւական է մէկ զինուած ջոկատ դրօշներով եւ մարտական-հայրենասիրական երգեր երգելով` յայտնուի Արեւմտեան Հայաստանի սահմանի առաջին իսկ բնակավայրում, եւ ամբողջ հայութիւնը մէկ մարդու պէս ոտքի կը կանգնի, եւ այլեւս սուլթանը ոչինչ անել չի կարողանայ: 1890թ. Կուկունեանի ջոկատը Կարսի մարզից պատրաստուեց անցնել Արեւմտեան Հայաստանի սահմանը: Նա ուղղակի վստահ էր, որ արեւմտահայութիւնը ընդառաջ կը գայ իրեն, եւ միասին կը կարողանան հակահարուած տալ թուրքական սահմանապահ զօրքերին: Բայց այդպէս չեղաւ, եւ Կուկունեանի 78 հոգուց բաղկացած ջոկատը կանգնեց թուրքական գերակշիռ ուժի առջեւ: Կուկունեանը նահանջեց եւ ընկաւ ռուսների ձեռքը: Եւ Կարսի սահմանապահ ուղեկալից ուղիղ աքսորուեց Սախալին: Արեւմտեան Հայաստանի ազատագրումը յետաձգուեց: Այն չի վերսկսուել մինչեւ օրս:
Երիտասարդական կրակը, որ առկայ էր Քաջազնունու հոգում եւ բռնկւում էր մերթ քաղաքականութեան մէջ, մերթ անձնական-սիրային հարցերում, նոյն որակն ունէր` վիպապաշտական-առաւելապաշտական: Բայց այն մտորումները, որ նա ունենում էր` խորասուզուելիս իր ներանձնային, ներաշխարհային ոլորտների մէջ, միանգամայն այլ բան են պատմում Յովհաննէս Քաջազնունի անունով անհատականութեան մասին:
«Գէթ մէկ բան անհնար է` ունենալ գիտելիքներ, որոնց ստուգման, լրացման եւ շտկման, անգամ մինչեւ իսպառ հերքման եւ նորով փոխարինման կարիքը չլինէր: Մի՛ կառչիր տոկմաներից (վարդապետութիւններէն-Խմբ.) եւ համարձակօրէն դրանք ստուգման ենթարկիր, երբ կասկածես դրանց ճշմարտացիութեան մէջ: Բայց ինչպէ՞ս կարելի է ապրել կասկածի եւ անհաստատութեան մէջ եւ չունենալ յենման կէտ, ինքն իրեն հարց է տալիս Քաջազնունին եւ պատասխանում. ես ասում եմ, որ դու ապրում ես պատրանքների աշխարհում: Այս պատրանքային աշխարհը քեզ համար միակ իրական աշխարհն է: Այն, ինչ դու իրական ես համարում, իրական է միայն պայմանականօրէն եւ յարաբերականօրէն. սրանից դուրս ճշմարտութիւն չկայ: Ուշադրութիւնդ սեւեռելով ընկալուող աշխարհի պատրանքայնութեան վրայ` ես ուզում եմ ուղղել քո մտքերը անընդհատ ինքնաստուգման, ուզում եմ ապահովագրել քեզ ինքնագոհ հանգստութիւնից եւ մեծամտութիւնից: Ես ընկալում եմ աշխարհը միայն իմ միջով եւ թողնում եմ դրա վրայ իմ սեփական մատնահետքերը: Իմ կողմից գիտակցուած, ընկալուած ճշմարտութիւնը ոչ թէ ճշմարտութիւն է ինքնին, այլ` միայն ինձ հետ առնչուող»:
Հետաքրքիր փիլիսոփայութիւն է:
Քաջազնունին քաղաքականութեան մէջ շուտով բախուելու էր իր փիլիսոփայական թեզերին: Քաղաքական վիպապաշտութիւնը բախուելու էր քաղաքական իրապաշտութեան, ճշմարիտ թուացող հայեացքներն ու գաղափարները դառնալու էին թէական, քաղաքական ոգեշնչուածութիւնը վերածուելու էր քաղաքական սնանկութեան: Տեղի էր ունենալու ազգային երազների մեծ փլուզում: Երջանիկ մարդը դառնալու էր դժբախտ մարդ: Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան դժբախտ առաջին վարչապետ: Չէր կարող լինել երջանիկ, երբ ժողովուրդը քաղցած էր, եւ ինքը ի պաշտօնէ ոչինչ անել չէր կարող: «Իմ վրայ անասելի ծանր լուծ է դրուած, լինում են ժամեր, երբ յուսահատութիւնը կրծում է ինձ ամբողջութեամբ», 1919թ. յունուարի 9-ին կնոջ գրած նամակում խոստովանել է Յովհաննէս Քաջազնունին: Չէր կարող երջանիկ լինել, երբ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան հռչակումից յետոյ, ի դէպ, յանուն որի թուրքերի դէմ կռւում զոհուել էին իր 2 որդիները, 1918 յունիսի 4-ին իր ստորագրութիւնն էր դրել Պաթումի պայմանագրի տակ: Դժբախտութիւնների շղթան շարունակուելու էր մինչեւ իր դաժան սպանութիւնը Քա. Կէ. Պէ.-ի բանտում եւ կ՛ասէի` դրանից էլ յետոյ: Բայց դեռ որ ամէն ինչ յարաբերականօրէն լաւ էր: Քաջազնունին ամուսնացել էր իր սիրած աղջկայ հետ եւ առաջին դուստրն ունեցել: Երեխային, չգիտես ինչու, կոչել էին Հրաչեայ, թէեւ աղջիկ էր: Հետագայում Հրաչեան, դժգոհ` իր անունից, կ՛ընդունի նաեւ Անահիտ անունը եւ կը դառնայ Անահիտ-Հրաչեայ:
1891թ. դեռ ուսանող Քաջազնունին Ախալքալաքից ուտելիքով ծանրոցը ստանալուն պէս, Փեթերսպուրկից գրում է կնոջը. «Աչիկիս կրծած պաստեղի կտորը ինձ համար նոյնն է, ինչ որ հաւատով հիւանդի համար սուրբ նշխարքը: Հագել եմ քո ձեռքով կարած բաները եւ ինձ երջանիկ եմ զգում: Գոհ չեմ միայն, որ շապիկներիս վրայ Հ տառն ես կարել (աղջկայ անուան առաջին տառը): Ես ուզում եմ, որ իմ շորերի վրայ լինի Ս տառը (կնոջ` Սաթենիկի անուան առաջին տառը): Մինչեւ իսկ կրկնակօշիկներիս մէջ ես այդ տառն եմ կպցրել: Ինչ մեծ բաւականութիւն է ինձ համար, երբ գիշերները քնելիս` ես գլխիս տակ դնում եմ բարձը, որի վրայ կարուած է այդ Ս տառը, եւ բարձը հէնց այնպէս եմ դարձնում, որ տառը գայ երեսիս: Համբուրում եմ քեզ` հոգուոյս չափ սիրելի կինս եւ աղօթում քեզ համար»:
Նրանք նոյնչափ սիրահարուած էին, որչափ` մինչեւ ամուսնութիւնը: Եւ երեխաների ծնունդը ամուսինների շատ անձնական, երկուսին վերաբերող հարցերում փոխադարձ զգացմունքների, նուիրուածութեան, հետաքրքրութեան մէջ ոչինչ չէր նուազեցրել: Ընտանեկան յարաբերութիւններում երեխաները իրենց տեղն ունէին, այր եւ կին` միմեանց համար իրենց անխախտ եւ մշտական տեղը:
«Խնդրում եմ հանել եւ ինձ ուղարկել աչիկիս լուսանկարը: Համարեա գիշեր չի անցնում, որ թէ՛ քեզ եւ թէ՛ նրան չտեսնեմ երազում: Մինչեւ անգամ պառկելիս մի տեսակ ուրախութիւն եմ զգում` հաւատացած լինելով, որ գոնէ քնի մէջ ձեզ հետ կը լինեմ, եւ եթէ լինում են գիշերներ, որ դուք չէք գալիս, առաւօտեան շատ տխուր եմ զարթնում: Յիշո՞ւմ ես, Սաթէ՛ն ջան, որ ես երազներ տեսնելու ամենեւին սովորութիւն չունէի, իսկ այժմ հակառակն է: Եւ ոչ միայն ձեզ երկուսիդ եմ տեսնում, այլեւ երկրորդին` փոքրիկ-փոքրիկ, բոլորովին փոքրիկ եւ, երեւակայիր, նա էլ է աղջիկ: Հրաչիկին սաստիկ նման: Համբուրում եմ քեզ, սիրելի՛ս, իմ միակ եւ յաւիտենական սէրս, իմ թանկագին կինս, համբուրում եմ 1000 անգամ»:
Շուտով ծնուեց նրանց երկրորդ երեխան, բայց` ոչ աղջիկ, ինչպէս երազում տեսել էր հայրիկը: Նրան կոչեցին Արամ, Արամ Քաջազնունի: Ի միջի այլոց` այդ երազի մասին: Պարզւում է, որ Յովհաննէսը դիտաւորեալ է գրել, թէ աղջիկ է տեսել երազում, եւ որ ինքը շատ ուրախ է դրա համար: Բանն այն է, որ նա տեղեակ էր, թէ Սաթենը ինչքա՛ն էր փափաքում ամուսնուն որդի` Քաջազնիութեան ժառանգորդ պարգեւելու մասին: Եւ շատ վախենում էր, որ տղայ չի ունենայ: Կնոջը քաջալերելու եւ աւելորդ յուզումներից զերծ պահելու համար էր Յովհաննէս Քաջազնունին նրբանկատօրէն յօրինել այդ երազի պատմութիւնը ցանկալի երկրորդ աղջկայ մասին:
Երկրորդ երեխայի ծնունդից յետոյ նա կնոջը գրում է իրենց ընտանեկան ծրագրերի մասին: Եւ այդ ծրագրերում կրկին քաղաքականութիւնն է:
«Եթէ մեր այն ընդհանուր, ամենամեծ, ամենախորին, ամենասուրբ ցանկութիւնները կատարուեն, մենք կ՛երթանք, ինչպէս շատ անգամ ասել եմ քեզ, Վան եւ մեր կեանքերը կը տանք այն ուղղութեանը, որ կը պահանջի մեր պարտքը: Իսկ եթէ առ ժամանակ այդ ցանկութեան իրագործումը յետաձգուելու է, մենք նուիրելով նրան մեր բոլոր ուժերը` մեր անձնական, մեր ընտանեկան կեանքը այսպէս կը դնենք. մենք կ՛ապրենք Թիֆլիսում»:
Քաջազնունու հայրը Պաթումի կալուածքը վաճառել էր, եւ իրեն բաժին հասնող դրամով Յովհաննէսը մտածում էր հող առնել Թիֆլիսում եւ տուն կառուցել, եթէ Վան գնալը դեռ չստացուի: Մեծ հաշուով, այդպէս էլ կառուցուել է Թիֆլիսը. հայերն իրենց շնորհքը եւ ամենակարեւորը` փողերը թափել են Թիֆլիսում եւ յետոյ զարմացել, թէ ինչո՛ւ Հայաստանը, մասնաւորաբար`
մայրաքաղաք Երեւանը, մնացել է յետամնաց եւ աղքատ: 1918-ին, երբ Քաջազնունին իր դահլիճով Թիֆլիսից կը տեղափոխուի Երեւան, կը զգայ տարբերութիւնը: Երբ 1918-ի դեկտեմբերին Վրաստանը պատերազմ յայտարարի Հայաստանին, նա կը գրի. «Վրաստանը իր անվերջ լրբութիւններով մեզ ստիպեց պատերազմի դիմել»: Այն նոյն Վրաստանը, որի քաղաքները, տնտեսութիւնը եւ արուեստը անհեռատեսօրէն ծաղկեցրել էին հայերը: Բայց դեռ 1892 թուականն էր, Երեւան տեղափոխուել օրակարգում չկար: Օրակարգում էին` Արեւմտահայաստանի ազատագրութեան հարցը, ցարին տապալելու ընդհանրական հարցը, որ հայերին յուզում էր այնքանով, որ առնչւում էր արեւելահայութեան ինքնութեան պահպանութեան հետ, ուսումը Փեթերսպուրկի Քաղաքացիական ճարտարագէտների հիմնարկում, որին մնացել էր եւս 1 տարի եւ անշուշտ ընտանիքը` կինը եւ 2 փոքրիկները.
1892թ. ապրիլ 17
Ս. Պ.
«Շատ ուրախ եմ, որ վերջապէս վճռել ես Արամին կովի կաթով կերակրել, միայն դարձեալ զարմանում եմ, թէ ինչո՛ւ դու ամենահեշտ եւ ամենապարզ բաները ծանրացնում ես: Ի սէր Աստծոյ, մի՞թէ ամէն երեխայի կերակրողը պէտք է սեփական կով ունենայ, չէ՞ որ այն ժամանակ աշխարհը կովերի գոմ կը դառնայ: Մի՞թէ լաւ կաթ ունենալու համար դու պէտք է ծառայ վերցնես, կով գնես եւ նոյն կովին մի առանձին սննդականոնով պահես: Չեմ հասկանում: Բժիշկը իբրեւ բժիշկ պիտի ասէր այն ամէնը, ինչ որ ասել է: Դա նրա պարտաւորութիւնն է` առողջութեան համար ամէն իտէալական պայմաններ առաջարկել, բայց եթէ բժիշկներու ամէն մի խորհուրդը կատարելու լինենք, այն ժամանակ աշխարհիս երեսին ուրիշ ոչինչ մտածմունքներ պիտի չունենանք` բացի մեր մարմնոյ բարելաւութիւնը հոգալը»:
Ընտանեկան-առօրէական հարցերը նրա համար ամենեւին խորթ չէին: Կենցաղը, ապրուստը կեանքի դրսեւորման մի մասն էին, որոնց մասին պէտք էր մտածել եւ հոգալ, ինչպէս` ազգային կամ քաղաքական հարցերի մասին: Տարբերութիւնը միայն դրանց տրուելու չափի մէջ էր: Այնպէս որ, գաղափարական անհատ լինելով` նա սովորական մարդ էր` իր սպառողական պահանջներով: «Եթէ ամսական ոչ թէ 40, այլ 440 ունենամ, դարձեալ փողի կարօտութիւն պիտի զգամ, դու ինձ գիտես… Ուղարկում եմ քեզ ձմրան կօշիկներ, բարով մաշես: Կօշիկի մէջ դրել եմ մի կտոր սապոն, դա շատ լաւ սապոն է, աղջկաս համար էլ ֆրանսական ցուցահանդէսում առել եմ մի ալժիրեան ապարանջան, որը նոյնպէս կօշիկի մէջ եմ դրել», գրում է 3-րդ լսարանի ուսանող Յովհաննէս Քաջազնունին կնոջը, 1891-ին:
Շուտով Հրաչեայի եւ Արամի օրօրոցների մէջ հերթով կը պառկեն, կը լացեն, կը ժպտան, կը նեղուեն Աշոտ, Ռուբէն, Կարէն եւ Մարգարիտ Քաջազնունիները: Նրանց հայրը աշխարհի ամենաերջանիկ մարդը կը համարի իրեն, որովհետեւ գրեթէ անվերապահօրէն կը հաւատայ, որ իր երեխաները, առաւել եւս` թոռներն ու ծոռները, ապրելու են իր երազած ինքնորոշուած- ինքնիշխան հայրենիքում: Որ` իր ընտրութիւնը, ճանապարհի առումով, միանշանա՛կ ճիշդ է եղել: Յիշում էք իր խօսքերը. «Ես կանգնած եմ 2 ճանապարհների ընտրութեան առջեւ եւ չգիտեմ` ո՛ր կողմ գնալ` Շէյքսփիրի՞, թէ՞ Էրզրումի»: Նա ընտրեց Էրզրումը, այսինքն` դէպի իր ծագումը տանող ճանապարհը: Բայց այդ ճանապարհը միայն քաղաքական պայքարով եւ զէնքով հարթուող ճանապարհ չէր, դա նաեւ ծինը կենսունակ պահելու ճանապարհն էր: Եւ նա ունեցաւ 6 զաւակ` 4 տղայ, 2 աղջիկ: «Ես արդէն զգում եմ ապագայի երջանկութիւնը», կ՛ասի Յովհաննէս Քաջազնունին սիրելի կնոջը` իր ազգային մեծ երազի փլուզումից շատ տարիներ առաջ:
(Շար. 2)
