«Իմաստութիւնը ո՛չ թէ տարիքի, այլ կրթութեան եւ ուսման արդիւնք է»:
Անթոն Չեխով (1860-1904, ռուս գրագէտ)
Շարունակ կը մոռնանք եւ լուսանցքի տակ կ՛առնենք, որ մայիս 28-ը միայն Հայաստանի առաջին անկախութեան օրը չէ, այլ նաեւ Համազգային հայ կրթական եւ մշակութային միութեան հիմնադրութեան օրն է: Յաւելեալ շփոթ ալ չստեղծենք: Տասը տարուան տարբերութիւն կայ երկու տարեդարձներուն միջեւ:
Այս տարի կը նշենք Բաշ Ապարանի, Ղարաքիլիսէի եւ Սարդարապատի հերոսամարտերու եւ Ա. հանրապետութեան հարիւրամեակը, որ թէեւ կարճ տեւողութիւն ունեցաւ, սակայն ձգեց ոսկի եւ անմոռանալի փայլք մը հայոց պատմութեան էջերուն մէջ: Տասը տարի ետք, երբ Հայաստանը արդէն Խորհրդային Միութեան մաս կը կազմէր, Համազգայինը հիմնուեցաւ, բնականաբար հայրենի հողէն հեռու` Գահիրէի մէջ:
Այդ թուականները կը զուգադիպին հայ ժողովուրդի պատմութեան հոլովոյթի քաղաքական ու մշակութային նշանակալից վերիվայրումներուն: Հայոց ցեղասպանութիւն, ապա քանի մը տարի ետք` անկախութիւն, եւ 1921-էն սկսեալ Խորհրդային Միութեան հալածանքները պատճառ դարձած էին, որ «մնացորդաց»-ը` վերապրողները, ցիր ու ցան, բնակութիւն հաստատէին զանազան ցամաքամասերու եւ երկիրներու մէջ:
Վիճակը ահազանգային էր: Հայ բանաստեղծին գրած «կարմիր լուրեր»-ը կը շարունակուէին ճերմակ ջարդով, որ շատ աւելի վտանգաւոր եւ մահացու էր: Ջարդ մը, որուն անմիջական պատճառը նոյնինքն հայորդին էր, որ սկսած էր տեղի տալ ու սայթաքիլ կեանքին եւ ճակատագրին դիմաց:
Հոս է, որ քանի մը մտաւորականներ, 28 մայիս 1928-ին, բուրգերու քաղաքի հովանիին տակ, Գահիրէի մէջ, Համազգային հրատարակչական ու մշակութային ընկերակցութիւնը հիմնելու լուսաւոր գաղափարը ունեցան: Հետագային որոշ փոփոխութիւններ կրելով` ան վերանուանուեցաւ Համազգային հայ կրթական եւ մշակութային միութիւն: Անոնց համար միտք բանին պարզ ու մեկին էր. «Համազգայինի նպատակն է նոր սերունդին ընդհանուր կրթութեան կողքին ջամբել հայեցի դաստիարակութիւն` փորձելով պահպանել ազգային գիտակցութիւնն ու մշակութային աւանդութիւնները հայրենիքէն դուրս ապրող ժողովուրդի մնացորդացին մօտ»:
Մտահոգուած էին այդ ինը մտաւորականները, որոնց կարգին էին յատկապէս` Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան վարչապետ Համօ Օհանջանեանը, մանկավարժ ու գրական քննադատ Նիկոլ Աղբալեանը, գրագէտ ու մանկավարժ Լեւոն Շանթը եւ բեմադրիչ ու արուեստի քննադատ Գասպար Իփէկեանը:
Իրավիճակը ահազանգային էր: Տաժանակիր գործ կար կատարելիք: Հայորդիին ապրելաձեւը փոխուած էր: Պէտք էր շտապ գործի լծուիլ եւ խթանել հայ ազգայինները, որոնք կրնային նպաստել հայ գաղթօճախներու կառուցման, միացման եւ յարատեւման:
Այսօր, իննսուն տարի ետք, արագ անդրադարձ մը կատարելով` կարելի է նախանձիլ, որ իբրեւ ոչ հասութաբեր կազմակերպութիւն` այս միութիւնը կը գործէ աշխարհի չորս ցամաքամասերուն, կրթական, մշակութային եւ արուեստի բնագաւառներուն մէջ:
Եւ դեռ ալ կատարելիք գործ ունի տարբեր աշխարհ մը ստեղծելու հայորդիին համար` մշակոյթի եւ արուեստի աշխարհ մը, զոր ֆրանսացի գրագէտ Անտրէ Մորուա (1885-1967) կը նկարագրէ պարզ նախադասութեամբ մը. «Արուեստը ստեղծելու ճիգ մըն է, իրականէն աւելի` մարդկային աշխարհ մը»:
Այս է տեսլականը Շանթերու, Աղբալեաններու, Օհանջանեաններու կերտած 90-ամեայ Համազգայինին:
