ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի
հրատարակիչ եւ խմբագիր
Մինչեւ Թուրքիոյ եւ Միջին Արեւելքի շարք մը երկիրներու, նաեւ Եւրոպայի ու Միացեալ Նահանգներու միջեւ յարաբերութիւններուն մէջ տեղի ունեցած վերջին ցնցումները` Սուրիա եւ Յորդանան Թուրքիոյ հետ կնքած էին ազատ առեւտուրի եւ առանց մուտքի արտօնագիրի այցելութիւններու մասին համաձայնագիր մը` յոյս ունենալով օգուտ քաղել անոր զարգացող տնտեսութենէն:
Սուրիոյ եւ Թուրքիոյ միջեւ յարաբերութիւնները արագօրէն վատթարացան 2011-էն սկսեալ, երբ Թուրքիա աջակցեցաւ իսլամական ժիհատականներուն` ոտնահարելով Սուրիոյ նախագահ Պաշշար Ասատի վարչակարգը: Տարեսկիզբին քայլ մըն ալ առջեւ երթալով, Թուրքիա յանդգնեցաւ ներխուժել հիւսիսային Սուրիա` գրաւելով Աֆրին քաղաքը եւ յայտարարելով ներխուժումը ընդլայնելու իր մտադրութեան մասին:
Հետեւաբար Թուրքիոյ եւ Սուրիոյ միջեւ փոխադարձ առեւտրական համաձայնագիրը եւ մուտքի արտօնագրային դրութիւնը չեղեալ յայտարարուեցան:
Վերջերս Յորդանան կասեցուց առեւտրական իր սեփական համաձայնագիրը Թուրքիոյ հետ` զայն բազմիցս նախազգուշացնելէ ետք այն մասին, որ այդ համաձայնագիրը միակողմանի էր, եւ Թուրքիա անկէ առաւել շատ օգուտ կը քաղէր, քան` Յորդանան: 2016-ին թրքական արտածումը դէպի Յորդանան կազմեց 710 միլիոն տոլար, իսկ Յորդանանինը` դէպի Թուրքիա, միայն 102 միլիոն տոլար:
Յորդանան խոստացած է վերականգնել համաձայնագիրը, եթէ Թուրքիա համաձայնի կատարել որոշ փոփոխութիւններ, որոնց շարքին` «թրքական կողմի համաձայնութիւնը ի նպաստ իրականացման պաշտպանական այն ձեռնարկներուն, որոնք կը մշակուին Յորդանանի կողմէ տեղական արդիւնաբերութեան պաշտպանութեան, այլ նաեւ թրքական արհեստագիտական օժանդակութեան չափի բարձրացման` Յորդանանի ազատ առեւտուրի համաձայնագիրին համաձայն, եւ Թուրքիոյ կողմէ կիրարկուող` ծագման երկիրի «խիստ» կանոններու վերանայումէն ետք», կը տեղեկացնէ «Տը Ճորտըն Թայմզ»:
Զարմանալիօրէն Թուրքիա համաձայնած է վերանայելու 2011-ին ստորագրուած ազատ առեւտուրի համաձայնագիրը: Ասիկա պարզապէս շեղում մըն էր Թուրքիոյ` սովորաբար յարձակողապաշտ մարտավարութենէն` թէ՛ բարեկամներուն, թէ՛ հակառակորդներուն սպառնալով եւ ստիպելով ենթարկուիլ իր ցանկութիւններուն:
Յորդանանի կառավարութիւնը արժանի է գովասանքի` իր շահերուն պաշտպանութեան ի նպաստ ցուցաբերած կոշտ դիրքորոշման համար, հակառակ այն հանգամանքին, որ վերջին ամիսներուն շարք մը զարգացումներու շնորհիւ ամրապնդուած էին Թուրքիոյ եւ Յորդանանի միջեւ յարաբերութիւնները: Երկու երկիրները խստօրէն քննադատած էին նախագահ Թրամփի որոշումը` Միացեալ Նահանգներու դեսպանատունը Թել Աւիւէն Երուսաղէմ տեղափոխելուն վերաբերեալ: 21 փետրուարին երկու երկիրները նաեւ ստորագրած էին ռազմական համագործակցութեան մասին համաձայնագիր: Բացի այդ, Թուրքիա համաձայնած էր «մաքսատուրքերէ ազատել յորդանանեան 500 ապրանքներ»` ըստ «Ալ-Մոնիթոր» լրատուական կայքին:
Փրոֆ. Փինար Թրեմպլէյ «Ալ-Մոնիթոր»-ի իր յօդուածին մէջ վերլուծած է այն չորս գործօնները, որոնք կրնան ազդել թուրք-յորդանանեան առեւտրական համաձայնագիրի վերանայման վրայ:
Առաջին խոչընդոտը Սէուտական Արաբիոյ, Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններու եւ Եգիպտոսի դժգոհութիւնն է Թուրքիայէն` իրենց թշնամի Քաթարին աջակցելուն համար:
Սէուտական Արաբիոյ թագաժառանգ Մոհամետ պըն Սալմանը աւելի հեռու երթալով` Թուրքիան անուանեց «Չարի եռանկիւն»-ի անդամ` իսլամական զինեալներու եւ Իրանի հետ միասին® Սէուտական Արաբիոյ, ԱՄԷ-ի եւ Եգիպտոսի հակաթրքական դիրքորոշումը ճնշում կը գործադրէ Յորդանանի վրայ` աւելի զգուշաւոր ըլլալու Թուրքիոյ հետ իր յարաբերութիւններուն մէջ: Պատճառը, որով Թուրքիա կը փորձէ բաւարարել Յորդանանի պահանջը, այն է, որ Թուրքիա կը փափաքի դուրս գալ արաբական սիւննի երկիրներու մեկուսացումէն:
Երկրորդ խոչընդոտը սիւննի առաջնորդներու թշնամանքն է Իրանի հանդէպ: Այս թշնամութիւնը յառաջացուցած է Սէուտական Արաբիոյ, ԱՄԷ-ի եւ Եգիպտոսի զայրոյթը Թուրքիոյ նկատմամբ` Իրանի հետ իր յարաբերութիւններուն պատճառով: Թուրքիա կը փորձէ խթանել իր յարաբերութիւնները Յորդանանի հետ, որովհետեւ արաբական աշխարհի մէջ կարիքը ունի դաշնակիցներու:
Վերջին տարիներուն Թուրքիոյ նախագահ Էրտողան կը ձգտի դառնալ սիւննի մահմետականներու առաջնորդը` մրցակցելով իսլամական երկու սրբազան վայրերու` Մեքքէի եւ Մետինէի հայրենիք Սէուտական Արաբիոյ հետ:
Երրորդ խոչընդոտը Սէուտական Արաբիոյ փափաքն է` իր ազդեցութիւնը տարածելու արաբական աշխարհի վրայ, բան մը, որ դէմ է թրքական բռնագրաւման քաղաքականութեան: Այդ իսկ պատճառով Սէուտական Արաբիա եւ Թուրքիա, ի շարս ուրիշներու, կը մրցին Յորդանանի Թագաւորութեան բարեկամութիւնը սիրաշահելու համար:
«Դեկտեմբերի վերջաւորութեան Թուրքիա 99 տարի ժամկէտով վարձած է Սուտանի Սուաքին կղզին` ընդլայնելով իր ներկայութիւնը Կարմիր ծովուն մէջ: Այս քայլը անհանգստացուցած է այն երկիրները, որոնք իրենք զիրենք կը համարեն «արաբական հակաահաբեկչական քառեակ» (Եգիպտոս, Սէուտական Արաբիա, ԱՄԷ եւ Պահրէյն): Ափրիկեան երկիրներու հետ Թուրքիոյ յարաբերութիւնները ծաղկում կ՛ապրին: Ոչ բոլորը գոհ են նման զարգացումներէ, եւ այս իրողութիւնը կրնայ հարցեր յառաջացնել թուրք-յորդանանեան յարաբերութիւններուն մէջ», կը հաղորդէ Թրեմպլէյ:
Չորրորդ մարտահրաւէրը, ըստ փրոֆ. Թրեմպլէյի, նիւթական է: «Թուրքիա կը ձգտի դէպի Յորդանանի շուկաներ, սակայն կը բախի Պարսից ծոցի երկիրներու կողմէ ստեղծուած արգելքներու: Մարտ 2016-էն սկսեալ Թուրքիա եւ Յորդանան կը փորձեն, առանց յաջողութեան, ծովային երթուղի գործարկել թրքական Ալեքսանտրեթ եւ յորդանանեան Աքապա նաւահանգիստներուն միջեւ` Ծոցի շուկաներ հասնելու համար: Սակայն առանց քաղաքական փոխզիջումներու` տնտեսական համագործակցութիւնը տարածաշրջանին մէջ անկայուն է: Թրքական օդանաւային ընկերութիւնները 19 մարտին վերսկսած են ուղիղ թռիչքները` Պոլսոյ եւ Աքապայի միջեւ: Հետաքրքրական է, որ մարտին իսկ սէուտական թագաժառանգը կը գտնուէր Գահիրէ` քննարկելու թագաւոր Սալմանի առաջարկուող բազմամիլիառ արժողութեամբ կամուրջը, որ իրարու պիտի կապէ Եգիպտոսն ու Սէուտական Արաբիան` Աքապայի ծոցի մուտքին. ոմանք ասիկա կը դիտարկեն իբրեւ պատասխան Աքապայի թռիչքներու եւ ծովային երթուղիի ծրագիրին: Մարտ 12-ին ԱՄԷ-ի արտաքին գործոց նախարարը Յորդանանի մայրաքաղաք Ամման կատարած իր այցելութեան ընթացքին խոստացաւ օգնել Յորդանանին` իր դիմագրաւած տնտեսական զանազան մարտահրաւէրներուն մէջ եւ հաստատել տարածաշրջանային կայուն կապեր: Թուրքիա կը կարծէ, որ Յորդանանի կողմէ ազատ առեւտուրի համաձայնագիրի կասեցման պատճառով են այս զարգացումները: Յորդանանի գործարարները եւ վերլուծաբանները համամիտ են, որ որոշման կասեցումը ԱՄԷ-ի եւ Սէուտական Արաբիոյ ձեռքերուն գործն է», կը գրէ Թրեմպլէյ:
«Թուրքիոյ համար խիստ անհրաժեշտ է բազմացնել իր հնարաւորութիւնները արտաքին քաղաքականութեան մէջ: Անցեալի բազմաթիւ սխալները եւ սուղ վճարուած ձախողութիւնները զգալիօրէն սահմանափակած են անոր արտաքին քաղաքականութեան տարբերակները: Վերջին տասնամեակին Թուրքիոյ յաւակնութիւններն ու հռետորութիւնը չեն համապատասխաներ իր հնարաւորութիւններուն եւ ձեռքբերումներուն: Սակայն Յորդանանի հետ ազատ առեւտուրի համաձայնագիրին վերաբերեալ Անգարա ոչ միայն վճռական տրամադրուած է, այլ նաեւ` լաւ կազմակերպուած: Եթէ Թուրքիա կարենայ յաղթահարել նշուած խոչընդոտները, ապա ազատ առեւտուրի համաձայնագիրի վերանայումը իսկապէս յաղթանակ կ՛ըլլայ Անգարայի համար», կ՛եզրակացնէ Թրեմպլէյ:
Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ
Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ
