ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ
Գ. Քոլոմպիոյ Ազատական Կուսակցութեան Օրինակը
Քոլոմպիոյ քաղաքական համակարգը հիմնուած է երկու կուսակցութիւններու սկզբունքին վրայ. առաջինը Ազատական կուսակցութիւնն է (հակառակ իր անունին` անիկա կը դաւանի ընկերվար-ժողովրդավարութիւնը եւ անդամակցած է Ընկերվար միջազգայնականին), որ կը նախընտրէ կրօնի անջատումը քաղաքականութենէն (պետութենէն), իսկ երկրորդը Պահպանողական կուսակցութիւնն է, որ պատմութեան ընթացքին թիկունք կանգնած էր կղերականութեան իշխանութեան ու կը ջանար քաղաքականացնել եկեղեցին եւ կրօնականացնել քոլոմպիական հասարակութիւնը:
Հիմնուած ըլլալով 1848-ին` իբրեւ Քոլոմպիոյ առաջին կուսակցութիւնը, Ազատական կուսակցութիւնը 19-րդ դարու արեւմտեան լուսաւորական գաղափարներէն իր մէջ կը ներառէր նաեւ աշխարհիկութիւնը, որ կը հանդիսանար նոյն դարու ամէնէն յեղափոխական գաղափարներէն մէկը: Հաւատարիմ մնալով աշխարհիկութեան վեհ գաղափարին` ազատականները միշտ ալ բախումի մէջ մտած են կղերականութեան հետ:
Երբ կը ծանօթանանք ազատականներու 2012-ի ծրագիր-կանոնագիրի «Հիմնական սկզբունքներ» բաժինի «Հաւասարութիւն» կէտին, այդտեղ կը կարդանք. «Կուսակցութեան մէջ չկայ խտրականութիւն կամ առանձնաշնորհում, որ հիմնուած է գաղափարական, տնտեսական, ընկերային, սեռային, կրօնական կամ ցեղական պատճառներու վրայ»: Այս հատուածը ինքնին թարգմանը կը հանդիսանայ կուսակցութեան տեսաբանական հոլովոյթին` իր հիմնադրութենէն մինչեւ օրս, մեկնելով այն իրողութենէն, որ անիկա հիմնուած է ընկերային ու տնտեսական արդարութեան եւ աշխարհիկութեան սկզբունքներու բիւրեղացման վրայ:
Ինչպէս ամբողջ արեւմտեան աշխարհի, նոյնպէս ալ Քոլոմպիոյ մէջ եկեղեցին կը վայելէր տնտեսական եւ քաղաքական առանձնաշնորհումներ, ինչպէս` կալուածներու, հողերու սեփականատիրութիւն եւ քաղաքական կեանքին միջամտութիւն:
Նպատակ ունենալով պաշտպանել մարդկային ընկերային զարգացումը` հանրային սեփականատիրութեան յանձնելով կրթական ու առողջապահական հիմնարկները, ազատականները առաջին բախումը կ՛ունենան եկեղեցիին հետ, որ նշեալ հիմնարկներուն սեփականատէրն էր: Ազատականները իրենց մեծ ներդրումը կ՛ունենան արդի Քոլոմպիոյ քաղաքացիական իշխանութիւններու հաստատման, խղճի ազատութեան եւ եկեղեցին ու կղերականութիւնը քաղաքական կեանքէն հեռու պահելու առումով:
1853-ին ազատական կառավարութիւնը կը հաստատէ քոլոմպիական սահմանադրութիւնը, որ իր կարգին կը հռչակէ Քոլոմպիոյ աշխարհիկութիւնը` քաղաքացիական իշխանութեան հաստատումով (դատարան, խորհրդարան, քաղաքապետարան եւ այլն) եւ զայն աւելի բարձր կը դասէ կրօնական իշխանութեանց իրաւասութիւններէն` կրօնական ազատութիւն ապահովելով բոլոր քաղաքացիներուն եւ արգիլելով կրօնը բոլորին պարտադրելը: Սահմանադրութեան հաստատման կողքին, ազատական կառավարութիւնը նաեւ Քոլոմպիայէն կը հեռացնէ Վատիկանի կողմէ հովանաւորուած Յիսուսեան միաբանութիւնը` վերջինիս կողմէ քաղաքական հարցերու միջամտութեան պատճառով:
Յաջողելով աշխարհիկութիւնը մտցնել հաստատութիւններուն մէջ` ազատականներուն յաջորդ քայլը կ՛ըլլայ վերջ դնել եկեղեցւոյ տնտեսական առանձնաշնորհումներուն: Ազատական Թոմաս Սիփրիանօ տէ Մոսքերայի նախագահութեան ընթացքին (1845-1849,1860-1861,1862-1864 եւ 1866-1867) կը պետականացուին բազում եկեղեցական կալուածներ, եւ անոնցմէ ստացուած եկամուտները կը ներառուին պետական պիւտճէին մէջ` հանրային եւ ընկերային ծառայութիւններու յատկացուելու համար: 1930-1934 տարիներուն, ազատական նախագահ Էնրիքէ Օլայա Հերերան վերջնականապէս կը փակէ բոլոր կրօնի դպրոցները` անոնց փոխարէն հաստատելով հանրային դպրոցներ, ինչպէս նաեւ կ՛արգիլէ կրօնական դասաւանդութիւնը անոնց մէջ:
Եկեղեցւոյ թէ՛ քաղաքական եւ թէ՛ տնտեսական առանձնաշնորհումներուն դէմ առնուած քայլերուն կղերականութիւնը կը հակազդէ բռնի ու արիւնալի միջոցներով: Վերջին դէպքը 1948-ին Ազատական կուսակցութեան ղեկավար Խորխէ Էլիեսեր Կայթանի ահաբեկումն էր: Կայթան նշանաւոր էր Համաշխարհային Բ. պատերազմէն ետք տարածուած` եւրոպական ընկերվար-ժողովրդավարական բարեկեցիկ պետութեան գաղափարներէն իր կրած ազդեցութեամբ եւ Քոլոմպիոյ մէջ անոնց կիրարկումով: Ուսումնասիրութիւնները կը նշեն, որ քահանաները եկեղեցիներուն մէջ կը քարոզէին, թէ ոեւէ անհատ, որ ազատական մը կը սպաննէ, ան պիտի արժանանայ դրախտային առաքինութեան: Քոլոմպիոյ ամբողջ տարածքին մէջ տեղի կ՛ունենան արիւնալի կռիւներ` 1946-էն մինչեւ 1958, այդ կռիւներուն զոհ կ՛երթան Ազատական կուսակցութեան 185 հազար անդամներ:
Քոլոմպիոյ աշխարհիկ համակարգի կերտման հոլովոյթը ցոյց կու տայ, թէ եկեղեցական առանձնաշնորհումներուն դէմ պայքարը որքա՛ն ալ որ արիւնալի եւ որքան ալ բռնութիւններով լի ըլլայ, ի վերջոյ պիտի յաղթէ ու պիտի կերտէ խիղճի ազատութիւն` պետական հաստատութենական մակարդակի վրայ, քանի որ անիկա բոլոր քաղաքացիներուն ամէն ինչէ առաջ կ՛ապահովէ կրօնական ազատութիւններ, ապա` ընկերային-տնտեսական նուազագոյն իրաւունքներ:
