Յ. ՊԱԼԵԱՆ
Կան պահեր, կան խօսքեր, որոնք անջնջելի տպաւորութիւն կը թողուն: Անոնք յանկարծ յիշողութեան կամարներուն տակէն կը վերյայտնուին, կ’ողողեն հոգիները, որպէսզի իրենց իւրայատկութեամբ հայելի ըլլան մեր խիղճին եւ գիտակցութեան առջեւ:
«Մեր»-ը ոչ միայն անհատ, այլ նաեւ եւ մանաւանդ` հաւաքականութիւն:
Այդ խօսքերը հոգեկանը ըմբռնելու եւ լուսաւորելու կը ծառայեն, այնպէս` ինչպէս այդ տեղի կ’ունենայ հոգեբան-հոգեվերլուծողի դարմանատան մէջ, երբ կը թելադրուի բանալ, լոյս աշխարհ բերել ներաշխարհի թաքուն շերտերը: Բայց մարդ ինք պէտք է ուզէ բանալ եւ տեսնել իր հոգիի շերտերը, որոնք մեր եսասիրութեան եւ փառասիրութեան իսկ կողմէ քարացած, ամրացած,ոսկրացած եւ կարծրացած պատեաններու ետին թաքնուած կ’ըլլան, գաղտնիացած, անխոստովանելի: Այդ խօսքերը եթէ երբեմն կարելի ըլլար փսփսալ մեծերու եւ համեստներու ականջին, հասարակութիւնը իր կեղծիքի շապիկը կը հանէր, մակերեսայինի ստապատիր քաղաքակրթութիւնը կը մարդկայնանար:
Կը դադրէինք մենք մեզ մեզմէ դուրս բանտարկելու մեր անգիտակցուած տխրութենէն, մեր ժամանակի մեծագոյն ախտէն:
Երկու դար առաջ ծնած ամերիկացի իմաստուն մը` Հենրի Տէյվիտ Թորօ (1817-1862), իր «Վալտէն կամ կեանքը անտառներուն մէջ» գիրքի քանի մը տողերով ինչե՜ր կ’ըսէ մեր անմիջական ներկային մասին, հաւանօրէն` ուրուագծուող վաղուան մասին նաեւ.
Պերճանքի սովորութիւններու մեծ մասը, եւ մէկ մասը այն բոլորին, զորս կը կոչենք կեանքի պայմաններու հանգստաւէտութիւն, ոչ միայն բացարձակապէս անհրաժեշտ չեն, այլ նոյնիսկ արգելք` մարդկութեան բաձրացման:
Ասկէ առաջ անդրադարձած եմ այս ինքնատիպ եւ գրեթէ չյիշուող մտածողի իմաստութեան: Այս պարզ խօսքերը եթէ մենք մեզի կրկնէինք, առանց վախնալու, թէ ի՛նչ պիտի ըսեն կամ մտածեն ուրիշները, ինչպիսի ճնշումներէ կ’ազատէինք:
Անբնական չէ` հայկական ընկերութիւններն ալ բռնուած են յիշուած «պերճանքի սովորութիւններու» մէջ` երեւութապէս գեղեցիկը փնտռելով, կամ այդ կոչելով «կեանքի պայմաններու հանգստաւէտութիւն», ժողովրդական բառերով ծանօթ` «Ուր հաց հոն կաց»-ը, որ ազգի ներկայ կացութեան մէջ աւեր կը գործէ: Գեղեցիկը ինչպէ՞ս կրկնութիւն կ’ըլլայ, standard, նոյն քիթերը, նոյն շրթները, միշտ աւելի տպաւորիչ հագուստները եւ ինքնաշարժները, որոնք մրցակցութեան եւ երեւելիապաշտութեան սրբապատկերներ կը դառնան (icone):
Նոր սրբապատկեր են ձեռքի վրայ ցուցադրուող եւ Աստուածաշունչ մատեանի պէս ցուցադրուող գերարդիական, բայց յաճախ փոխուող հեռաձայնի սարքերը, որոնք շրջուն գրասենեակներ են, աշխատանոցներ, որոնք պատեր կը հիւսեն մարդոց միջեւ: Ճաշարան, ինքնաշարժ, հանրակառք, փողոց, տուն` կը նմանին արհեստական թոքի, եթէ զանոնք վերցնենք, մարդոց կեանքի իմաստը յանկարծ կրնայ կորսուիլ: Մեծ երկիր, փոքր երկիր, հարուստ երկիր, աղքատ երկիր` այդ սարքերով գաղութացուած են, անոնք, որոնք չեն ենթարկուիր այդ ներխուժման, կը համարուին տգէտ, ժամանակավրէպ: Օգտակար գիւտը նպատակէն շեղելով` գաղութացուցած է մարդիկը, առանց տարիքի խտրութեան:
«Պերճանքի սովորութիւններու»-ն մաս կը կազմեն նաեւ մեր մեծ կամ փոքր փառասիրութիւնները: Կրկին պէտք է կարդալ, ի հարկին` բեմերէն եւ խորաններէն, մեր այնքա՜ն սիրած, բայց չճանչցած Կոմիտասը: Երբեմն կը խորհիմ, որ իր բիւրեղեայ երգի եւ երաժշտութեան որոնումը փախուստ մը չէ՞ր իր շրջապատէն, այսինքն` մրցակցական, փառասիրական, ընչաքաղցական մթնոլորտէն, որ կար երէկ, կայ այսօր եւ թերեւս վաղն ալ պիտի ըլլայ: Երեւակայեցի պահ մը, որ եթէ Հենրի Տէյվիտ Թորօ եւ Կոմիտաս այսօր իրարու հանդիպէին, սպառողական ընկերութեան, պերճանքի անյագուրդ սովորութիւններու եւ տեւաբար աճող կեանքի հանգստաւէտ պայմաններու երազին եւ գինովութեան թատերաբեմ ժամանակակից աշխարհին մէջ, ինչե՜ր կրնային ըսել իրարու` ի տես անկարեւոր կարեւորութիւններու դատարկ ինքնահաստատման:
Կոմիտաս խօսած է: Լսող եղա՞ծ է, լսող կա՞յ: Յաճախ պէտք է կարդալ այս տողերը, կրկնել:
Հօտն անհովիւ` մոլոր ու շփոթ, աներեւոյթ եւ անզուսպ ալիքներ յախուռն կը յուզեն ի խորս մեր հալածական եւ ողբալի կենաց ծովու: Անմիտ որսորդներ բոլորած` միամիտ ձկներ ցանցած: Մթնոլորտը թոյն կը տեղայ, բուժիչ ուժ չկայ: Աւերած, սարսափ ու սանձարձակ կեղեքում մէկ կողմէն, անտարբերութիւն ու ցեխոտ սրտեր միւս կողմէն: Փառասիրութիւն, փութկոտութիւն մէկ երեսէն, ապիկարութիւն, տգիտութիւն միւս երեսէն: Իւրաքանչիւր ոք իր պաշտօնն զգեցած է իբր հանդերձ, զոր մերկութիւնն մտաց ծածկի ի միամիտ աչաց: Մեր մարմինը նեխած է, մեր հոգին ապականած, մեր կեանքը դիակնացած… Ո՞ւր է մեր խոհական Խորենացին, թող ելլէ արիւնաքամ հողու տակէն եւ ողբայ մեր խակերու սիրտն ու հոգին, միտքն ու գործը: Մեր նախնիք իրենց պաշտօնին փարած էին անձնահեղութեամբ, իսկ մենք կը յափշտակենք գործն ընչաքաղցութեամբ: Սիրտս փլած է…
Եթէ տող առ տող, բառ առ բառ կարդայինք Կոմիտասի խօսքերը, մեր եսին հետ առանձին…
Սերունդ դատիարակողները, հանրային կարծիք լուսաբանողները, ազգի փայլուն ապագայի հեռանկարով ազգ առաջնորդողները, հոգեկան սնունդ տալու պարտականութիւն ունեցողները եթէ իրենք զիրենք Պղատոնի catharsis-ին ենթարկէին` աշակերտելով Հենրի Տէյվիտ Թորոյի եւ Կոմիտասի, բանակներու պէտք պիտի չըլլար այնքան երազուած անհաւասարութիւններու վերացման համար, արդարութիւնը իր հունը պիտի գտնէր:
«Հօտն անհովիւ` մոլոր ու շփոթ, աներեւոյթ եւ անզուսպ ալիքներ յախուռն կը յուզեն ի խորս մեր հալածական եւ ողբալի կենաց ծովու»:
Կոմիտաս խօսած է` իր շրջապատի հայկական կեանքը եւ բարքերը նկատի ունենալով: Բայց ինչ որ կ’ըսէ, կը վերաբերի համայն մարդկութեան: Մարդկայնութեան (humanisme) եւ պարզութեան բացակայութիւնը կեանքի ծովը կը դարձնէ ողբալի, որովհետեւ ոչ անհրաժեշտ պահանջներով խճողուած ենք, յաճախ գերի, սկսելով մեր մաշկի կտածումէն, մինչեւ մեր հագուստներու արտառոցութիւնները. ֆրանսացի հրապարակագիրը օր մը գրած էր եւ ըսած էր` muflerie vestimentaire, եւ բարձրանալով ընկերային խաւի մէջ, մեր ադամանդները, աչք ծակող գոհարեղէնները, սնապարծութեան աղբիւր` միշտ աւելի ընդարձակ բնակարանի ցանկութիւնը, պերճանքի սեղանները:
«Աւերած, սարսափ ու սանձարձակ կեղեքում մէկ կողմէն, անտարբերութիւն ու ցեխոտ սրտեր միւս կողմէն»:
Կեղեքումը այսօր շպարուած է: Աշխատանքը կազմակերպող եւ պաշտպանող օրէնքներ կան քաղաքակիրթ երկիրներու մէջ, ուր կեղեքումը կը յայտնաբերուի, երբ կը տրուին անաշխատ շահերու գումարներու հաշիւները: Այս պատկերին կ’ընկերանայ անտարբերութիւնը այլոց ցաւին ու կարիքին դիմաց, անտարբերութիւն, որ փառքի եւ սնապարծութեան ենթահող է:
Կոմիտաս կը խօսի իր ժամանակի եւ շրջապատի մասին: Բայց երբ կ’ըսէ` «Փառասիրութիւն, փութկոտութիւն մէկ երեսէն, ապիկարութիւն, տգիտութիւն միւս երեսէն: Իւրաքանչիւր ոք իր պաշտօնն զգեցած է իբր հանդերձ, զոր մերկութիւնն մտաց ծածկի ի միամիտ աչաց», կրնա՞նք առանց չարանալու չմտածել հայ կեանքի մասին, Հայաստան եւ սփիւռք(ներ):
Ահաւոր է դատումը, երբ կ’ըսէ` «Իւրաքանչիւր ոք իր պաշտօնն զգեցած է իբր հանդերձ, զոր մերկութիւնն մտաց ծածկի ի միամիտ աչաց»: Ամէն անգամ որ այս երկու տողերը կը կարդամ, աչքիս առջեւէն վաւերագրական ժապաւէնի պէս կ’անցնի մեր ընկերութիւնը, ուր «մերկութիւն մտաց»-ը «միամիտ աչաց» տեսողութենէն կը թաքցուի փողով, թմբուկով, բարձրախօսներու աղմուկով, մեծագումար նուիրատուութիւններով եւ մարմարով, շքանշաններով, առաջին կարգի բազկաթոռներով:
Եւ այս բոլորին խորքի պատկերը, մեծերուն եւ պզտիկներուն, համհարզներուն, Կոմիտասի ըսած «ընչաքաղցութիւն»-ն է, դիրքի չարաշահումը կամ ստրուկին տրուած փշրանքը, եւ բոլորը կը կազմեն շղթայ, նաեւ` քաղաքական կեանքի մէջ, երբ մեծեր եւ պզտիկներ կը տրուին «Բաժնէ՛, որ տիրես» հին խաղին:
Կոմիտաս իր դառնութեան անբուժելի ախտերու հետեւանք վկայութիւնը կտակած է:
Ամերիկացի Հենրի Տէյվիտ Թորօ իմաստունը ցոյց տուած է ելքի ճամբան, բուժման դարմանը, երբ կ’ըսէ, եւ կրկնենք. «Պերճանքի սովորութիւններու մեծ մասը, եւ մէկ մասը այն բոլորին, զորս կը կոչենք կեանքի պայմաններու հանգստաւէտութիւն, ոչ միայն բացարձակապէս անհրաժեշտ չեն, այլ նոյնիսկ արգելք` մարդկութեան բաձրացման»:
Ինքզինքիս երբեմն հարց կու տամ, որ մարդկութիւնը ընդհանրապէս, բայց զիս հետաքրքրող մեր «մինուճար» ազգը մասնաւորապէս` այնքա՞ն բթացած է, որ սրբազան ըմբոստութեամբ մը, չ’ընդգրկուիր «մարդկութեան բարձրացման» հոսանքին մէջ, անհատաբար եւ հաւաքաբար:
Ինչպէ՞ս ըսել եւ լսուիլ:
Ինչպէ՞ս «միամիտ աչաց»-ը բանալ, որպէսզի «մերկութիւնն մտաց»-ի վրայէն վերցուի կեղծիքի քողը:
Որպէսզի այլեւս չըսենք, որ` «Մեր մարմինը նեխած է, մեր հոգին ապականած, մեր կեանքը` դիակնացած»:
Կոմիտաս խօսած է, ամերիկացի իմաստունը ճամբացոյց եղած է: Մի՞թէ ժամանակակիցներս կոյր եւ խուլ խլուրդ ենք:
Ի՞նչ ընել` իրականացնելու համար ամերիկացի իմաստունի «մարդկութեան բաձրացման» երազը, իսկ մենք դարմանենք մեր սիրած Կոմիտասի ցաւը, որ ցաւ է նաեւ այսօր:
Կրնա՞նք կրկնել եւ իւրացնել ամերիկացի իմաստունին եւ մեր Կոմիտասի խօսքերը, անոնց աչքերով տեսնել, դատել եւ կողմնորոշուիլ: Այդ կ’ըլլայ մեզմէ իւրաքանչիւրիս անդիմակ յեղափոխութիւնը` աւելի լաւ օրերու ճանապարհին:
14 սեպտեմբեր 2017, Երեւան
