Տեսակէտ. Առանձին` Հռոմի Դէմ – Բ. Կատարողական

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Յօդուածին առաջին մասը կու տար գրողը եւ իր ժամանակը, թատերական առնչութիւններ, կառոյց, խորհրդանիշներ եւ լեզուական հարցեր:

Որմազդը գորշ եւ անորոշ պաստառ մըն է: Ցոյց կու տայ յուսալքուած, ընկճուած մինակ անձ մը: Այս յարիր է ե՛ւ Իբսենի մտայնութեան, ե՛ւ ելոյթի պրոշիւրին մէջ տեղ գտած բեմադրիչի խօսքին: Իբսեն յոռետես մըն էր, ընտրած էր կամաւոր աքսորը: Կերպարը կը թուի ըլլալ կիսամերկ եւ ամօթահար: Բայց չէ՞ որ ոչ թէ բժիշկը ի՛նք մերկացուած էր, այլ մերկացուցած էր կեղծաւորները:

Բեմական.- Բեմայարդարումը որպէս յղացում` յոյժ հնարամիտ է: Քանի մը շարժուն ծաւալներու եւ շրջող բեմի միջոցով ստեղծուած էին երեք տարբեր միջավայրեր: Կար հակադրութիւն` արդիապաշտ ճարտարապետական ձեւերու եւ հնատիպ հագուկապի միջեւ: Այդ մեկնաբանելի է: Բժիշկին աշխատասենեակը (ի  հարկէ զետեղուած` աջակողմեան դասու) կը գտնուէր (ժողովուրդէն) աւելի բարձր, անտեսանելի մակարդակի վրայ: Այդ յարիր է Իբսենի ջատագոված լուսաւորեալ ընտրանիի գաղափարին: Բարի՛: Կիսաթափանց պատուհանները կը ծառայէին շուքերու խաղի եւ թիկունքէն ծագող լուսաւորումի, որոնց մեկնաբանութիւնը ինծի համար յստակ չէր: Խմբագիրները եւ դատաւորները կանգնած էին վանդակի մը մէջ, որուն ճաղերուն շուքը մերթ ընդ մերթ կը տեսնուէր անոնց դէմքերուն վրայ: Ի՞նչն էր, որ կը կաշկանդէր զիրենք: Ուսանելի հարցում: Կար նաեւ սպիտակ ծաւալ մը, որ ըստ լուսաւորութեան, կը ստանար տարբեր գոյներ: Շա՛տ բարի: Իբսենի թելադրած հայելին, սակայն, փոխարինուած էր վարագոյրով մը: Վարագոյրը ի հարկէ հակադիրն է հայելիին: Առնուազն մէկ օտար ելոյթ բեմի ճակատը եւ «առաստաղ»-ը վերածած էր կիսաթափանց երերուն (փոփոխական) հայելիի մը,  որ ի հարկէ կը ցոլացնէր սրահը, հանդիսատեսը, մեր ներկան (1): Նոյնինքն Վարդան Մկրտիչեանը խոշոր հայելի մը գործածած էր իր «Նահանջը առանց երգի» մենաթատրոնին մէջ (2007): Դատարանի տեսարանին մէջ աւելցուած էր գրակալ-ամպիոն մը (podium) եւ ատենակալի մուրճ մը (փոխան` զանգակի): (Անիրապաշտ) այդ իրերը, որոնք հասարակ շտեմարանին կու տային դատարանի պատրանք: Թոմսըն կը կրէր «չափաւորական» իշխանութեան յարիր չափաւոր մական… ներողութի՛ւն, ձեռնափայտ: Բարի՛: Աւելցուած` 50-ական թուականներու պատկանող հեռաձայն մը եւ գրամեքենայ մը: Մինչդեռ բժիշկն ու քաղաքապետը կը հաղորդակցէին սպասուհիի միջոցով փոխանակուող ձեռագիր նամակներով…

Գոյներու ընտրութիւնը կրնար ըլլալ աւելի իմաստալից: Հարկ է, որ խմբագրատունը եւ «դատարան»-ը ըլլային աւելի մութ, գորշ եւ դժխեմ, բժիշկի բնակարանը` աւելի վառ  եւ կենսունակ: Խմբագրատան գոյները կրնային ըլլալ աններդաշնակ` արտայայտելու համար խմբագիրներու անսկզբունքային կեցուածքները: Այսուհանդերձ, շա՛տ բարի:

Երաժշտութիւնը չարագուժ էր, համահունչ` Իբսենի եղերական ասքին: Բեմադրիչը կը տեղեկացնէ, որ  երկու հիմնական բներգները առնուած են «Միջաստղային» եւ «Անկումը» ժապաւէններու երաժշտութենէն (2): Առաջինը տակաւ զարգացող խռովք մը կը թելադրէ: Բայց Հիթլերի աղէտալի կործանման հետ առնչութիւնը մեկնաբանելի է: Նացիներ ունէին ցեղամշակութեան (eugenics) հրէշային ծրագիր:  Սոկրատ-Նիցչէ-Իբսեն-նացի ցեղամշակումը, ուրախութիւն բոլորիս, մեղմացուած էր ներկայ ելոյթին մէջ (2): Բարի՛:

Կերպարներ եւ խաղարկութիւն.- Կեդրոնական կերպարն է բժիշկ Շթոքմանը (Վարդան Մկրտիչեան), որ գրեթէ անընդմէջ ներկայ է բեմին վրայ: Շթոքման նաեւ միա՛կ տիպարն է, որ կը զարգանայ թատրերգութեան ընթացքին: Միւս տիպարները անփոփոխ են, ձեւով մը կը ներկայացնեն նորվեկիական ընկերութեան «տարերային տուեալները»: Այս համահունչ է Իբսենի մտայնութեան, տարերքը կարելի չէ փոխել: Այս կը թելադրէ յուսահատութիւն, այլ ոչ` յեղափոխական ոգի: Իբսեն եղերերգակ մըն է, այլ ոչ` յեղափոխական մը: Շթոքմանի զարգացումը ժխտական է: Առաջին արարին մէջ լաւատես մըն է, «միաձոյլ մեծամասնութեան հետ` ձեռք-ձեռքի»: Չորրորդ արարին մէջ ամէնէն վիրաւորական ածականներով կը նախատէ եւ կը ձաղկէ ժողովուրդը: «Յեղափոխական» բժիշկը ներկայացուած է ծաղրանկարային գիծերով: Շթոքման կը մնայ դիւրաբորբոք միամիտ մը: Չ՛անդրադառնար, որ հանրային կարծիքը ձեւաւորուած է դրամատէր իշխանութեան եւ անոր խօսնակ «դեղին մամուլ»-ի կողմէ: Չ՛անդրադառնար, որ թշնամին ոչ թէ ժողովուրդն է, այլ` դրամատիրութիւնը: Շթոքման, ինչպէս` Տոն Քիշոթ, համակրելի ծաղրանկար մըն է: Տոն Քիշոթ եւս կը պայքարէր նորակազմ դրամատէր դասին դէմ, որ աղաւաղած էր ընկերային ազնիւ բարքերը: Երկու հերոսներն ալ չարաչար պարտուեցան: Մենք կը սիրենք Շթոքմանը` հակառա՛կ իր թերութիւններուն: Ո՛չ, մենք կը սիրենք զինք նոյնինքն այդ թերութիւններուն պատճառով, որոնք զինք աւելի մարդկային կը դարձնեն:

Կան նաեւ հանգամանքներ, որոնք կը բարդացնեն կացութիւնը: Շթոքման ունի  որոշ  փառամոլութիւն, կ’ակնկալէ, որ ժողովուրդը զինք ընդունի որպէս հերոս, ցոյց կու տայ կեղծ համեստութիւն: Իբսենի եւ Շանթի բնագիրներուն մէջ վարակի յայտնաբերումը անոր հրճուանք եւ չարախնդութիւն կը պատճառէ, փոխանակ` ցաւի: Կողքի նկարին մէջ համակրելի ծաղրանկար Անթոնի Շեր (4) ստացած է տարրալուծարանի տեղեկագիրը: Վարդան Մկրտիչեան` ընդվզած եւ մտահոգ, բայց ոչ` հրճուած: Տագնապահար կ’երթեւեկէր բեմի լայնքին: Մարմնի (յատկապէս թեւերու) լեզուն  կ’արտայայտէին հակասական հոգեվիճակներ (5): Ներկայ ելոյթի Շթոքմանը ներկայացուած է որպէս աներկբայօրէն դրական կերպար մը: Առաջին եւ երկրորդ արարներուն մէջ աւելի լրջախոհ է, քան կը թելադրէ Շանթի բնագիրը: Հետեւաբար երրորդ արարի  հոգեփոխութիւնը անկիւնադարձային չի թուիր:

Բժիշկին քաղաքական մրցակցութիւնը նիւթապէս աւելի յաջողակ եղբօր հետ մեզ կը շեղէ «ճշմարտութեան» փնտռտուքէն: Ի դէպ, ելոյթին մէջ այդ հակամարտութիւնը շեշտուած էր: Բժիշկը շնորհակալութիւն չյայտնեց իր եղբօր, որուն կը պարտէր իր բարեկեցիկ կեանքն ու դիրքը: Ընդհակառակը, սեղանին վրայէն թռաւ ֆիզիքապէս յարձակելու համար անոր վրայ: Վ. Մկրտիչեան խորապէս կ’ապրէր իր դերը: Սթանիսլաւեան իմաստով, նոյնացած էր բժիշկի տիպարին հետ: Այդ յարիր է ներկայ ելոյթին, որովհետեւ բժիշկը ներկայացուած է որպէս անխառն դրական կերպար: Բայց ակնյայտ է, որ միամիտ, անշրջահայեաց, հպարտ եւ դիւրագրգիռ Թովմաս Շթոքման ատակ չէ՛ր ղեկավար դառնալու: Շթոքմանի ծաղրանկարային կերպարը արտայայտելու համար հարկ էր պահել որոշ հեռաւորութիւն:

Քաղաքապետը հանդարտ, ինքնավստահ եւ արտաքնապէս խոնարհ անձ մըն է: Հակառակ իր գրեթէ մենատէր դիրքին` կը խուսափի ուժի ցուցադրութենէն: Ատակ է ըսելու` «Ձեր համեստ ծառան»: Աւելի՛ն. քաղաքապետին առաջարկած հանգրուանային լուծումը թերեւս յաջողէր առանց մեծ կորուստներու փրկել աւանի տնտեսութիւնը: Իբսեն այդպիսի կերպար մը կերտած է, որպէսզի հանդիսատեսը չկարենայ դիւրաւ զինք որպէս «հակահերոս» տեսնել: Այս իմաստով համակրելի, ներկայանալի եւ փորձառու դերասան Գէորգ Նալպանտեանի ընտրութիւնը շատ դիպուկ կատարուած էր: Շա՛տ բարի: Դիպուկ չէր անոր թելադրուած մեկնաբանութի՛ւնը: Մարմնի լեզուն համեստ չէր, դիւրաւ կը կորսնցնէր իր պաղարիւնութիւնը, սպառնալիքները կը կատարէր թունոտ լեզուով եւ մարմնով: Նալպանտեան շատ յաջող կերպով կրնար դրսեւորել աւելի բարեհամբոյր վարմունք: Թերեւս` պատահաբար, կային շատ յարիր «խախտումներ»: Քաղաքապետը առաջին անգամ սպառնաց, երբ նստած էր բեմի աջ (ուժեղ) կողմը, իսկ բժիշկը կանգնած էր ձախին: Այսինքն բժիշկը ստացած էր իշխող դիրք, երբ կը գտնուէր թոյլ գետնի վրայ, մինչ քաղաքապետը ունէր խոնարհ դիրք, երբ կը գտնուէր ուժեղ հողի վրայ: Շա՛տ բարի:

Խմբագիրը հետաքրքրական տիպար է. թատրերգութեան թերեւս ամենադժուար դերը: Հովսթատ պատեհապաշտ մըն է, ունի իր ստոր դերի գիտակցութիւնը: Հետեւաբար չունի արժանապատուութիւն: Այդ կ’արտայայտէ բացայայտօրէն: «Մենք` լրագրողներս, շատ բան չենք արժեր»: Զգուշ է, աշխատասէր, ունի քաղաքական հոտառութիւն: Ակնյայտօրէն գեղարուեստական հակում ունեցող Խաչիկ-Հրակ Տեմիրճեանը բեմի վրայ տեսած եմ լոկ երկու անգամ: Կը թուի, թէ «նուազապաշտ» (մինիմալիստ) դերասան է: Այս իմաստով ցոյց բերաւ աւելի քան ընդունելի խաղարկութիւն: Հարկ է, սակայն,  որ աւելի լաւ ուսումնասիրէ մարմնի լեզուն: Առաջին արարին մէջ, օրինակ, քաղաքապետին երկիւղած բարեւելէ ետք անոր դէմ նստաւ` ոտքը ոտքին նետած եւ թեւերը տարածած: Մինչդեռ անհամեմատ գերադաս քաղաքապետը նստած էր համեստ դիրքով:

Թատրերգութեան մէջ կիներու դերը լուսանցքային է, որովհետեւ աւանը «տղամարդոց աշխարհ»-ն է:  Իբսենի թատրերգութիւններուն մէջ իգական կերպարները առ հասարակ արական տիպարներէն նուազ մշակուած են: Դիտած եմ առաջին եւ վերջին ելոյթները: Բժիշկին կնոջ եւ դստեր (Սիլվա Ատուրեան եւ Լիլիթ Գույումճեան) խաղարկութիւնը զգալի բարելաւում արձանագրած էր: Թղթակից Պիլլինկ պատեհապաշտ շարլաթան մըն է: Դրօ Միրզայեան ունի բեմական ներկայութիւն, բեմական ձայն, եռանդ, ուշիմութիւն եւ ներկայանալի արտաքին: Բարի երթ` բոլոր նորեկներուն:

Տպարանատէրը կը ներկայացնէ մանր պուրժուազիան: Մանր պուրժուազիան անկայուն դասակարգ է: Հետեւաբար Թոմսըն խորհրդանշականօրէն ֆիզիքապէս տկարակազմ է: Այլապէս վերջին արարին մէջ «նապաստակ»-ի նման պիտի չփախչէր: Այս իմաստով ամրակազմ Նժդեհ Մկրտիչեանին ընտրութիւնը ճիշդ չէր:  Մկրտիչեան անգամ մը եւս ցուցաբերեց վերամբարձ, ինքնագոհ քմծիծաղով, սինիք կերպար մը: Բարի՛: Կային անհասկնալի շարժումներ: «Չափաւորներու» միութեան ատենապետը անդադար կը քրտնէր առաջին արարին մէջ, երբ տակաւին իրեն համար անյարմար կացութիւն չկար: Չէր քրտներ «ատեան»-ի տեսարանին մէջ, ուր քաջ գիտէր, որ պարկեշտ մարդ մը եւ անոր ընտանիքը կը կործանէ:  Բնախօսութիւնը կ’ըսէ, թէ հարկ է, որ տեղի ունենար հակառակը:

Նաւապետը խօսափող մըն է, որ կը ներկայացնէ Իբսենի քաղաքական մտածողութիւնը` քանի մը իմաստով: Առաջին հերթին ազատ է, սակայն կաշկանդուած իր գաւառական աւանով, իր նաւով կը շրջի բաց ովկիանոսներուն վրայ: Անհատապաշտ մըն է: Չէ հետաքրքրուած տեղական քաղաքականութեամբ: Տեղեակ իսկ չէ քաղաքապետարանի ընտրութիւններէն: Ի սէր դանդաղամիտ հանդիսատեսին` խմբագիրը առաջին արարին մէջ կը բացայայտէ այդ: Նաւապետը նաեւ վերապահ է ժողովրդավարութեան հանդէպ: Հարկ է, որ նաւը վարէ բանիմաց նահապետը… ներողութի՛ւն, նաւապետը, այլ ոչ` նաւաստիներու խուժանը: Իբսեն կը խարանէ նաեւ բոլո՛ր կուսակցութիւնները, որոնք փոշեծուծի նման կը պարպեն մարդոց գլուխները «ազատ մտածողութենէ» (ծափահարութիւններ սրահին մէջ !!!): Ժան Պեքերեճեան փորձառու դերասան է, կրնար ցուցաբերել աւելի յանձնառու խաղարկութիւն:

Ներկաները չեն ճանչնար «Գինով»-ը: Այլ խօսքով, մաս չի կազմեր նորաստեղծ հասարակակարգին:  «Տուրք կը վճարէ» ոչ թէ դրամով, այլ` կենցաղով, տառապանքով:  Զինք կը կոչեն «դրսեցի», որ կարելի է հասկնալ որպէս այլախոհ: Անտուն է, ինչպէս եւ` գինով, ժամանակաւոր կերպով ձերբազատուած` ճնշող թապուներէ եւ ուրեմն ատակ` ունենալու «ազատ մտածողութիւն»: Այո՛, ան եւս կը կոխկռտուի: Յովսէփ Գափլանեան փորձառու դերասան է եւ մեզի ներկայացուց այն, ինչ որ պահանջուած էր բեմադրիչին կողմէ: Ափսոս, որ շեշտուած էր տեսարանին լոկ զաւեշտական կողմը:

Բժիշկի աները` Քիիլ (ելոյթին մէջ` Օրզէ), իր նախնիներէն ժառանգած է կաշեգործարան մը: Այս իմաստով, կը ներկայացնէ տեղական ճարտարարուեստը: Քիիլ հպարտ է իր ձեռներէց, հին ընտանիքի պատմութեամբ, արթնամիտ է եւ սրամիտ, բայց` տգէտ: Հարստութիւնը կը գործածէ նաեւ շահադիտութեամբ (speculation):  Մարդիկ զինք կը կոչեն «փորսուղ» (այլ ոչ` գաւթառ շուն): Բժիշկին յայտնագործումը կը նշանակէ` կործանում եւ վարկաբեկութիւն: Քիիլ իհարկէ պիտի դիմէր բոլոր միջոցներուն, ներառեալ` խաբէութեան, փրկելու համար իր անունն ու թոռներու ապագան: Կը սպառնայ փոխել իր կտակը, եթէ Շթոքման չհրաժարի իր կեցուածքէն: Այդ ի հարկէ «պլաֆ» մըն էր, որովհետեւ Քիիլ պապիկը կը սիրէ իր որդեգիր աղջիկն ու ժառանգորդ թոռները: Զաւէն Պաաքլինի մեզի ներկայացուց տիպար մը, որ ֆիզիքապէս զառամած է (որպէս հին սերունդ), բայց արտակարգօրէն եռանդուն են անոր միտքն ու հոգին: Ունի ե՛ւ սուր հիւմըր, ե՛ւ գռեհիկ «սատանայութիւն»:

«Ժողովուրդ»-ին դերը մեծապէս կրճատուած էր:  Կրճատուած էր մանաւանդ արարի սկզբնական մասը,  ուր «Ժողովուրդ»-ին անդամները առանձին են բեմի վրայ եւ կը զուարճախօսեն իրարու հետ: Հանդիսատեսը կը հասկնայ, որ ներկաները չեն նախատրամադրուած բժիշկին դէմ: Անոնցմէ մէկը նոյնիսկ կը գովէ բժիշկին քաջութիւնը:  Անկիւնադարձը կը կատարուի, երբ բժիշկը կը սկսի նախատել զիրենք եւ բաղդատել ագարակի անասուններու եւ վնասակար միջատներու: Ձեւով մը կրկնուեցաւ այն, ինչ որ տեղի ունեցած էր 23 դար առաջ, ճշմարտախօս Սոկրատի դատավարութեան ընթացքին:

Ելոյթի «ժողովուրդը» ա՛յլ բնոյթ ունէր: Անոնք եկած էին նախատրամադրուած: Աւելի՛ն. կը թուէր, թէ  եկած էին կատարելու կանխօրօք պատրաստուած բեմագրութիւն մը: Անոնք կամազուրկ տիկնիկներ էին, որոնք կը շարժէին ըստ խմբագիր Հովսթատի ցուցմունքներուն (տե՛ս կողքի նկարը): Այսպիսով, անոնք լիովին արժանի էին բժիշկի լուտանքներուն: Խուժանին առաջնորդն էր համակրելի երիտասարդ դերասան Մանուէլ Թոքմաճեանը: Այս յարիր է Իբսենի մօտեցումին այն իմաստով, որ հակահերոսը կը ներկայացուի այնպէս, որ հանդիսատեսը դիւրին դիրքորոշում չկարենայ ունենալ անոր դէմ:

Մեկնաբանական.- Բեմադրիչը թատրերգութիւնը ներկայացուցած է «սեւ ու սպիտակ»-ի սկզբունքով: Այս յարգալից վերաբերմունք չէ Իբսենի տաղանդին հանդէպ: Ինչպէս յօդուածի առաջին մասին մէջ յիշած էի, Իբսեն բարդ իրավիճակներու թատերագիր է: Արուեստի մեծ գործերը պատրաստ, դիւրամատչելի տարազներ չեն ջամբեր: Մինչդեռ ներկայ ելոյթին սրահին համար ամէն ինչ պարզ էր: Սպիտակ էր ի հարկէ ճշմարտութեան պաշտպան հերոս գիտնական բժիշկը, իսկ սեւ, անբան, պատեհապաշտ եւ շահամոլ` «միաձոյլ մեծամասնութիւնը»: Կողքի նկարը ցոյց կու տայ «չար»-ի երեք գլխաւոր պաշտպանները` որպէս սեւ ստուերներ հրավառ խորապատկերի վրայ: Իմա` երեք սատանաներ` կանգնած գեհենի մուտքին: Դառնանք, բարբառենք նզովք մենք նախ Պետրոսին` քաղաքապետին: Դառնանք, բարբառենք նզովք ապա` Թոմսընին, եւն. (6):

Այս տպաւորութիւնը ստեղծելու համար շրջուած էր պատկերը: Ըստ կարելւոյն, սրբագրուած էին բժիշկի ծաղրանկարային թերութիւնները: Ծաղրանկարներու վերածուած էին «հակառակորդ  ճամբար»-ի տիպարները:

Ծաղրանկարի վերածուած էր յատկապէս «ամբոխը»: Այս յարիր էր երբեմնի այն զաւեշտներուն, որոնք կը ծառայէին քաղաքական քարոզչութեան: Իբսենի հակումը դէպի տաղտկալի բարոյախօսութիւն` այսպիսով շեշտուած էր: Ի դէպ,  բեմին վրայ Շթոքման ընտանիքը եւ նաւապետը ի հարկէ տեղաւորուած էին աջակողմեան դասին մէջ, իսկ խուժանը` ի հարկէ ձախակողմեան:

Աւելցուած էին այլ զաւեշտական տարրեր: Բժիշկը թքեց ոչ միայն իր քաղաքապետ եղբօր, այլեւ ծերունի աներոջ երեսին: Մինչդեռ բնագրին մէջ բժիշկը քաղաքավարութեամբ ներս կը հրաւիրէ զինք: Վերջին ելոյթին մէջ զաւեշտական տարրերը աճած էին, ըստ երեւոյթին, սրահին մէջ ծիծաղ յառաջացնելու համար: Բաղնիքի ջուրին մէջ կը մտնէին ոչ  թէ կենդանի էակներ (մանրէներ), այլ` «հրէշներ»: Տպարանապետը կ’ըսէ, որ ինք «նապաստակ» չէ, փոխանակ ըսելու, որ ինք «վախկոտ» չէ: Բժիշկը մարտահրաւէր կը կարդայ ոչ միայն Սատանային, այլեւ` Սատանայի զոքանչին: Ի սէր Պուտտայի, ի՛նչ գործ ունին զոքանչի կատակները Իբսենի թատրերգութեան մէջ:  Այդ ոչինչ, գինով քաղաքացիի ցաւոտ եւ իմաստալից միջնարարը վերածուած էր անհեթեթ տուրուդմբոցի: Մինչդեռ զեղչուած էին Իբսենի շատ հազուադէպ հիւմըրները: Պատռուած տաբատով բժիշկը պէտք էր ըսէր, թէ նման հաւաքի երթալու համար պէտք չէ, որ հագնէր իր լաւագոյն տաբատը:

Կայ նաեւ այլ հանգամանք մը, որ անտեսուած էր:  Բժիշկը կը ջատագովէ «ազատ մտածողութիւն»: Ատիկա թերեւս կարելի է մեծ քաղաքներու մէջ, ուր մարդիկ աւելի նուազ կը հաղորդակցին իրարու հետ: Գրեթէ անկարելի է գիւղական կամ նոյնիսկ գաւառական փոքր եւ սեղմ հաւաքականութիւններու մէջ: Գրեթէ անկարելի է մեր գաղութին մէջ: Ընկերաբանական բարբառին մէջ ատիկա կը կոչուի «թաղի ճնշում»: Թատրերգութեան դէպքերը կը պատահին աւանի մը մէջ, այսինքն` սեղմ հաւաքականութեան մը մէջ: Հարցի այդ երեսը բոլորովին կը բացակայէր: Առ երեւոյթ ազատատենչ ատենախօսութիւնները կ’արտասանուէին վերացական ոլորտի մը մէջ:

Կան նկատողութիւններ կատարողական գետնի վրայ: Ես չնկատեցի համապարփակ ուղղութիւն: Դերասանները չունէին միատարր ոճ մը, որ թելադրուած ըլլար թատրերգութեան ասքէն: Իւրաքանչիւրը կը խաղար ըստ իր հայեցողութեան: Վարդան Մկրտիչեանը ակնյայտօրէն Սթանիսլաւսկեան էր, նոյնացած էր իր դերին հետ, մինչդեռ Նժդեհ Մկրտիչեանը պահած էր որոշ հեռաւորութիւն մը: Երաժշտութիւնը համահունչ չէր բեմայարդարումին եւ աւարտական պատկերին: Լուսաւորումն ու «ապրող պատկերները» (tableaux vivants) ինքնանպատակ կը թուէին:

Թերեւս ամէնէն լուրջ դիտողութիւնը այն է, որ առ երեւոյթ «ճշմարտութեան» ջատագովութեան առընթեր Իբսեն դէպի մեր բեմը կը մաքսանենգէ իր ապաքաղաքական, ապաընկերային ցեղամշակ գաղափարները: Ի դէպ, այստեղ ջատագովուած անհատապաշտութիւնը գերազանցօրէն պուրժուական գաղափարաբանութիւն է: Հարկ է, որ թատերախումբին վարչութիւնը աւելի աչալուրջ մօտենայ թատրերգութիւններու ընտրութեան:

Կը ձայնակցիմ բոլոր անոնց, որոնք կը գնահատեն թատերախումբին նուիրումը եւ լուրջ գործեր բեմադրելու սիրոյն կատարուած զոհողութիւնները: Հարկ է, սակայն, արտաբերել նաեւ որակ եւ յանձնառու ասք: Յաջողութի՛ւն:

(Շար. 2 եւ վերջ)

1.- Greg Rindfleisch, 2017 յունուար, youtube.com/watch?v=_KfhoOavvI4:
2.- «Interstellar», 2014, բեմ. Christopher Nolan,  Երաժշտ.  Hans Zimmer: «The Downfall», 2004,  բեմ. Oliver Hirschbiegel, երաժշտ. Stephan Zacharias:
3.- Մարդոց «ազնուասերում»-ը չէր բաղդատուած շուներու ազնուասերման հետ:
4.- Sheffield Crucible թատրոն, բեմադրիչ`  Daniel Evans, 2010:
5.- Թեւերը կը պաշտպանեն երբ կուրծքի առջեւ են իսկ անպաշտպան կը ձգեն կուրծքը, երբ կռնակի ետեւ են: Այդ կը նշանակէ չափազանց ինքնավստահութիւն, հակառակորդի ստորագնահատում: Ձեռքերը գրպանին մէջ կը նշանակէ անտարբերութիւն, եւ այլն:
6.- Ներողամտութիւն կը խնդրեմ մեծն Չարենցէն: