ՎԱՀՈՒՆԻ ՄԻՆԱՍԵԱՆ
Մանկութենէս լսած եմ իր անունը մօրմէս` Վարդանուշ Մալխասեանէն, որ Իրաքի Նահր Օմար գաղթակայանի որբանոցէն իր նման հազար որբերու հետ, թեմի Քաղաքական ժողովի ու գաղթակայանի որբանոցի վերին խնամատարութեան կարգադրութեամբ եւ Եգիպտոսի Հայ բարեգործական ընդհանուր միութեան նիւթական օժանդակութեամբ, 1922-ի յունուարին, աշակերտութեան ու պաշտօնէութեան հետ «Ջումա» նաւով փոխադրուած էր Երուսաղէմ` Ս. Յակոբեանց վանք, ապա որպէս ընդունակ որբերէն մին` տեղափոխուած էր Նիկոսիա` Կիպրոսի նորաբաց Մելգոնեան կրթական հաստատութիւն, բարձրագոյն ուսման հետեւելու համար:
Ինչպէս յայտնի է, Մելգոնեան կրթական հաստատութիւնը հիմնուած էր բարոյական սկզբունքներու եւ ըմբռնումներու վրայ, եւ անիկա մղիչ ուժ եղած է պատրաստելու համար` ուսուցիչ, դաստիարակ, հասարակական գործիչ, առաջնորդ, հռետոր, դերասան, երաժիշտ: Կիպրոսի Մելգոնեանէն մօրս յիշողութեան մէջ քաղցր յուշեր դրոշմուած կը մնային իր ուսուցիչ Յակոբ Օշականի մասին: Ան պատմած է դրուագներ` այդ յուշերէն, երբ դեռ նոյնիսկ պատանի էի: Լաւ կը յիշեմ, որ Օշականը մեզի ծանօթացուցած էր` հետեւեալը պատմելով.
«Յակոբ Օշական, որ հողազուրկ բանուորի զաւակ էր, զամբիւղ շինելով` ձիթապտուղ կը հաւաքէր եւ կը հասցնէր շուկայ, հետեւաբար ստացած էր Քիւֆէճեան մականունը. կորսնցուցած էր հայրը չորս տարեկանին: Մայրը խիզախ ու անվհատ աշխատանքով կը մեծցնէ իր անչափահաս զաւակները: Օշական Ազգային վարժարան յաճախած ատեն, 13 տարեկանին, սկսած էր քերթուածներ գրել: 16 տարեկանին կ՛ուզէ Արմաշի դպրեվանքը ուսանիլ: Նախքան դպրեվանք ընդունուիլը` տեսուչ Եղիշէ արք. Դուրեան հարցաքննութեան մը կ՛ենթարկէ զինք: Հարցաքննութեան աւարտին Եղիշէ սրբազան յատկանշական հարցում մը եւս կ՛ուղղէ պատանի Յակոբին.
– Երբ ուսումդ աւարտես, ի՞նչ կ՛ուզես ընել եւ ի՞նչ կ՛ուզես ըլլալ:
-Ես, – կ՛ըսէ Յակոբ,- պիտի գրեմ արեւմտահայ գրականութեան պատմութիւնը:
– Եւ քանի՞ հատոր պիտի ըլլայ քու գրելիք արեւմտահայ գրականութեան այդ պատմութիւնը,- կը հարցնէ դարձեալ Եղիշէ սրբազան Դուրեան:
– Տասը հատոր,- կը պատասխանէ Յակոբ…
Սրբազանը կը ժպտի քաղցրօրէն եւ փաղաքշաբար «յիմար» կը կոչէ զինք, սակայն սիրայօժար կ՛ընդունի Յակոբը` որպէս սան Արմաշի դպրեվանքին մէջ»:
Սրբազան հօր այդ «յիմար» բառը հետագային կը դառնար նաեւ Օշականի մնայուն փաղաքշական բառը: «Ծօ՛, յիմար», կ՛ըսէր ան երեսն ի վեր իր ամենաշատ սիրած կարգ մը աշակերտներուն, որոնց մէջ էր մայրս, երբ Կիպրոսի Մելգոնեան վարժարանին մէջ (1926-1932) հայ գրականութիւն կը դասաւանդէր իրենց:
Մայրս կը պատմէր. «Գրականութեան դասերը վայելք էին մեզի համար: Որպէս ուսուցանող` կ՛անցնէր դասին: Առիթ չէր տար մեզի կարդալու իր գործերը, միշտ ուրիշներուն վաստակն էր, որ կը հրամցնէր մեզի: Կ՛ուզէր, որ մեզի տուած շարադրութեան նիւթերը զարգացնէինք ոչ թէ բառերով, այլ` յուզումով, մեր հոգիէն մասնիկ մը դնելով անոնց մէջ: Աշակերտներուս շարադրութեանց տետրակները կարդալէ ետք, վերադարձնելուն, կ՛ընէր իր նկատողութիւնները` իւրաքանչիւրիս միտքի հասողութիւնը դրուատելով: Եթէ տափակ բան մը ըլլար մեր գրածը, յուսահատութեամբ կ՛ըսէր. «Կրակ չունիք ձեր սիրտին մէջ, կրակը ձեր ոտքերուն մէջ է միայն»:
«Իր բացօթեայ պտոյտներուն ընթացքին միայն հայ գրականութեան մասին կը խօսէր: Կ՛արտասանէր հայ բանաստեղծներու գործերէն, մանաւանդ` Պետրոս Դուրեանէն եւ Վահան Թէքէեանէն: Բլուրէ մը վար իջնելու ատեն կ՛արտասանէր Վարուժանի «Լեռներ, լեռներ հայրենի»-ն: Երբ մենաւոր տնակ մը կը նշմարէր, նախընտրաբար կ՛արտասանէր Մեծարենցի «Հիւղը»:
Մայրս միշտ կը կրկնէր Օշականի մէկ խօսքը. «Վարուժանով կը հպարտանանք, Դուրեանով կը տառապինք, Մեծարենցով կ՛անուշանանք եւ Թէքէեանով ալ կը զգաստանանք»:
Յետպատանեկութեան շրջանիս փորձը կատարած եմ իր գիրքերէն կարդալու, սակայն չեմ յաջողած: «Խոնարհներ» ու «Տօքսան»-ը սիրով կարդացի, սակայն «Երբ պատանի են»-ը հազիւ լրացուցի, իսկ «Մնացորդաց»-ը առաջին հատորի առաջին էջէն ընթերցումս ընդհատեցի: Աւելի ուշ, մօրս պատմածներու տպաւորութեան տակ, թէեւ շարունակած եմ կարելի եղածին չափ հետաքրքրուիլ իր գրականութեամբ, բայց իր գիրքերու ընթերցումը մնացած է ինծի համար անմատչելի:
1979-ի ամառը, գործիս բերումով, կնոջս հետ Սուրիա էինք: Առաջին օրէն իսկ որոշած էի թանկագին առիթը չփախցնել Հալէպի Ազգային գերեզմանատան մէջ թաղուած մեծ հայու շիրիմը այցի երթալու: Ան` սիրտի սուր տագնապի մը զոհ, իր աչքերը փակած էր 1948 փետրուար 17-ի գիշերը, երթալ թաղուելու համար դանիացի անկրկնելի հայասէր ու բարերարուհի Քարէն Եփփէի շիրիմին ճի՛շդ քովը, անապատին շատ մօտ, հո՛ն, ուր կը հանգչին այսօր անտէր ու անթաղ ոսկորները միլիոն մը մեր զոհերուն:
Ոգեւորիչ ու անմոռանալի օր մը եղաւ ինծի եւ կողակիցիս համար, երբ մօտեցանք իր շիրիմին երկիւղածութեամբ, մոմ վառեցինք ու խունկ ծխեցիք, աղօթեցինք:
Մեծանուն գրողի շիրիմին տրուած այս այցը իր թողած խորունկ տպաւորութեամբ անջնջելի մնաց մեր միտքին մէջ ու կը մնայ դեռ տարինե՜ր շարունակ…
Խաղա՛ղ հանգչէ, Օշական գիւղի մեծ Սուրբի արժանաւոր ժառանգորդ, մե՛ծ ուսուցիչ: Անթառամ է յիշատակդ, վասնզի եկող ու գացող սերունդները պակաս պիտի չընեն ձէթը կանթեղին ու խունկը` խնկամանին մէջ գերեզմանիդ:
