Երբ կը խօսինք հայկական իրականութեան մէջ կիներու եւ տղամարդոց միջեւ իրաւահաւասարութեան համար պայքարին եւ կիներու իրաւունքներու ձեռքբերման մասին, չենք կրնար չանդրադառնալ այդ պայքարի հիմնական ջահակիրներէն, հայ մեծագոյն ֆեմինիստ բանաստեղծուհի Շուշանիկ Կուրղինեանի ստեղծագործութիւններուն:
Կուրղինեան ծնած է Ալեքսանդրապոլ, 1876-ին: Յաճախած է ծննդավայրի Արղութեան օրիորդաց դպրոցը եւ ռուսական պրոգիմնազիան: Անդամակցած է Հնչակեան կուսակցութեան: Ան հասարակական աշխուժ աշխատանք կատարած է կովկասահայութեան մէջ, յայտնի եղած է Վլատիքաւքազի մէջ իր հիմնադրած ակումբով:
Կուրղինեանի առաջին բանաստեղծութիւնը լոյս տեսած է «Տարազ» գրական-գեղարուեստական շաբաթաթերթին մէջ` 1899-ին, մէկ տարի ետք «Աղբիւր»-ի մէջ լոյս կը տեսնէ անոր առաջին պատմուածքը: Հայ իրականութեան մէջ ճանչցուած եղած է իբրեւ բանուորական եւ ֆեմինիստական բանաստեղծութեան հիմնադիրներէն մէկը: Շուշանիկ Կուրղինեանի ստեղծագործութիւններէն շատեր նուիրուած են հայ իրականութեան մէջ կիներու իրաւունքներու պաշտպանութեան: Անոնցմէ յիշենք «Մենք էլ միանանք», «Արծուի սէրը», «Ինձ մի սիրիր», «Մի՞թէ», «Դերձակուհին» եւ «Գաղթական կինը» բանաստեղծութիւնները: Մահացած է Երեւան, 1927-ին:
Սեռային հիմքի վրայ բռնութեան դէմ 16-օրեայ արշաւի ծիրին մէջ Կուրղինեանի կարգ մը քերթուածներուն հրատարակութիւնը այս սիւնակով թող ըլլայ յարգանքի տուրք` հայ կնոջ ազատագրութեան համար պայքարած հայ անուանի ընկերվարական եւ ֆեմինիստ բանաստեղծուհիին:
Ապրել Եմ Ուզում
Ապրել եմ ուզում, բայց ո՛չ մեղկ կեանքով,
Անյայտութեան մէջ, անշահ, բթամիտ,
Կամ արդուզարդին գերի ողջ մտքով`
Որպէս թոյլ էակ, քնքուշ ու վտիտ-
Այլ ձեզ հաւասար, ձեզ պէս բախտաւոր
Ով դուք այր մարդիկ, ուժեղ եւ յամառ
Փորձանքի դիմաց. առողջ, մտաւոր
Կատարելութեամբ եւ մարմնով կայտառ:
Սիրել եմ ուզում` անկե՜ղծ, անդիմակ-
Ձեզ պէս ինքնիշխան, որ երբ սիրեցի`
Երգեմ աշխարհին իմ սիրոյ նուագ
Եւ սիրտս բանամ, սիրտս կանացի`
Ամբոխի առաջ… նրա խիստ դատին
Արհամարհանքի դիմեմ վահանով
Եւ սո՜ւր նետերը ուղղուած իմ սրտին
Փշրե՛մ, ջախջախե՛մ աննուաճ թափով:
Գործել եմ ուզում ձեզ հետ հաւասար,
Որպէս ամբոխի հարազատ անդամ.
Եւ անկախութեան իտէալի համար
Թող գիշեր ցերեկ, միշտ ամէն անգամ
Կրեմ հալածանք, երկրէ-երկիր
Թափառեմ, տոկամ… եւ թող տանջանքի
Բեռը ինձ ճնշէ, թէեւ տարագիր
Միայն` ձեռք բերեմ իմաստը կեանքի:
Ուտել եմ ուզում` հանգիստ ձեզ նման`
Այն արդար հացից-որին ճարելու
Սուրբ աշխատանքին տուի իմ լուման.
Գոյութեան կռւում խոնարհ եւ հլու
Ամօթ չզգալով օրհնած վաստակից
Թող թափեմ աղի քրտինք-արտասուք
Ապրուստիս` բանուոր իմ ժիր ձեռքերից
Հոսէ ալ արիւն, յոգնէ իմ թիկունք:
Կռուել եմ ուզում, նախ` ձե՛զ ախոյեան
Ձեր դիմաց կանգնած հի՜ն-հի՜ն վրէժով,
Որ անմտօրէն, առանց գթութեան
Ինձ ճորտ դարձրիք սիրով եւ ուժով…
Ձեզ հետ իմ սեռի հաշիւը մաքրած-
Կռուել եմ ուզում եւ բիրտ կեանքի դէմ-
Ձեզ պէս համարձակ, ձեր ձեռքը բռնած
Լինել-չլինելուն կանգնած դէմ առ դէմ…
7 յունիսի, 1907
Մենք Էլ Միանանք
Էս փո՛ւչ աշխրքի դարդն ու բալեն
Հերի՛ք մեր ուսին իւր բեռը շարէ.
Աղի արցունքն էլ անդադար լալէն
Հերի՛ք աչերիս ցոլքերը մարէ:
Էս բիրտ օրէնքին հերի՛ք ղուլ-ղուրպան
Էղնին մեր գարնան ալ-կանաչ օրեր,
Ու չորս պատի մէջ մոռցուած, անպաշտպան
Հերի՛ք մեր դիմաց փակեն բաց դռներ:
Ա՛րի, քուրիկ ջա՜ն, ձեն տա՛նք աշխրքին,
Մեր ընկերներին թեզ ոտքի հանենք,
Էս սեւ, դարաքաշ, անվայել կեանքին
Մի ելք, մի ուղիղ ճամբայ բաց անենք:
Ա՛րի, քուրիկ ջա՜ն, մենք էլ միանանք
Էն մենծ, սուրբ կռուին էղնինք մասնակից,
Հերիք շղթայուած ու գերի մնանք
Դուման մտքերով, շշմած զրկանքից:
Թող էն բախտաւոր մեր տղամարդիկ
Շատ չհպըրտնան, որ առաջ անցան,
Էնոնք առանց մեզ, հաւատա՛, քուրիկ,
Թեզ տեղ չե՛ն հասնի- կ՛ընկնեն ցիրուցան…
Էրթա՜նք, քուրի՜կ ջան, անվախ, միասին
Մեր արդար դատին զոհաց ամէն բան.
Էն ազատ կեանքի սրբազան լուսին
Ամէնքն են հաւսար` կռուողը արժան…
2 յուլիսի 1907
«Որպէս Քնքոյշ Մայիսեան Վարդ»
Որպէս քնքոյշ մայիսեան վարդ
Բողբոջել ես հայ աղջիկ-
Երնէ՛կ նրան-ում հնազանդ
Պիտի գերուիս` գեղեցի՛կ:
Կ՛անցնեն օրեր… սիրուն դէմքիդ
Կնճիռները կը տիրեն,
Լուռ վշտերից սեւ աչերիդ
Ցոլքը ի սպառ կը ջնջուեն:
Եւ քո կեանքի միակ պայման
Ուտել, քնել ու ծնել`
Որպէս կնիք ստրկութեան
Այն, որ աղջիկ ես ծնուել:
Ու մի անյայտ մահով կեանքիդ
Վերջ կը դրուի անխափան,
Ի՞նչ էիր դու, ի՞նչ էր հոգիդ
Այդ կ՛իմանայ գերեզման…
1908
Մի՞Թէ
Ես ալ չգիտեմ, բայց կու լամ յաճախ քե՛զ համար, հայ կին,
Թշուառ, ցաւատանջ քո ստրուկ կեանքը, բախտն ու վիճակ,
Ապշութեան հասած քո համբերութիւնն ու քնած հոգին
Վէրքս է հարազատ, ցաւս անգունակ:
Լսե՞լ էք մարդիկ, դո՛ւք` բարեսիրտ մարդիկ, երգն օրօրոցի,
Որ մենակ չոքած հայ կինն է երգում, օրրում իր մանկան,
Այդ երգը` անխօսք շարաւն է խորունկ ու անբուժ խոցի,
Որ հասցրել է բիրտ կեանքը մարդկան:
Այդ երգը` անխօսք թէ հարուստ տան մէջ եւ թէ խրճիթում
Մի սրտաճմլիկ մահերգ է կ՛ասես թաղած յուշերի`
Որի միալար ելեւէջի հետ արցունքը կաթում,
Աւրում է ջինջ փայլը ջահել թշերի:
Այդ երգը` անխօսք օրօր է, նանիկ, էլ ուրիշ ոչինչ,
Սակայն մտքերի անիւն է շարժում օրօրոցի հետ,
Գալիս են առաջ հին կարմիր օրեր, հայր, մայր-ամէն ինչ,
Որ որպէս երազ չքացան յաւէտ:
Այդ երգում անխօսք անարդար կեանքի կայ անձայն բողոք,
Որ միշտ անկատար վիժուածքի նման ծնւում է-մեռնում,
Եւ մի խուլ կռիւ` որ բռնկուելով յանկարծ անողոք
Դեռ զարկ չտուած դադար է առնում:
Եւ մեռելթաղի զանգակների պէս տխո՜ւր ղօղանջով
Ամէն երգելիս իր սրտից մի մաս թաղում է խորունկ,
Զրկանքին սովոր, գերութեան յարմար կնքում իր խաղով,
Ծխում շնչախեղդ իղձերից սեւ խունկ…
Ես լալ չգիտեմ, բայց կու լամ յաճախ, քե՛զ համար, հայ կին,
Հե՞ր դու օրօրով կամ ջերմ աղօթքում կ՛ուզես մոռացուել,
Սրբատաշ մատրան քար, խաչ լիզելով մաշուեց քո հոգին
Մի՞թէ քեզ համար լոյսը չէ բացուել…
11 փետրուարի, 1908
