ԽԱԺԱԿ ԹԱՊԱԳԵԱՆ
Տարածքային ամբողջականութիւնն ու ինքնորոշման իրաւունքը երկու կարեւոր սկզբունքներ են, որոնք կը կիրարկուին միջազգային իրաւունքի եւ քաղաքականութեան մէջ: Այս սկզբունքները կը սահմանեն այն յարաբերութիւնները, զորս երկիր մը պէտք է մշակէ ուրիշ երկրի մը հետ, յատկապէս` համաշխարհային քաղաքականութեան առումով: Ինքնորոշման սկզբունքը կը հաւատայ, որ ազգերը իրաւունք ունին ազատօրէն որոշելու իրենց երկրին միջազգային կարգավիճակն ու ինքնիշխանութիւնը` առանց արտաքին միջամտութեան: Միւս կողմէ, տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքին համաձայն, երկիր մը պէտք է խուսափի սահմանային փոփոխութիւններէ, ինչպէս նաեւ պէտք չէ խթան հանդիսանայ ուրիշ երկիրներու մէջ անջատողական շարժումներու: Թէեւ այս երկու սկզբունքները կարեւոր դեր կը խաղան միջազգային քաղաքականութեան մէջ, սակայն երբեմն զիրար կը հակասեն օրէնքի կիրարկման ատեն:
Ինչպէս նախապէս նշեցինք, տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքը կը պնդէ, որ պետութիւններ պէտք չէ ձգտին սահմանային փոփոխութեան եւ պէտք չէ աջակցին ուրիշ երկիրներու մէջ անջատողական շարժումներու: Այս սկզբունքը մշակուած է դարեր առաջ` այն համոզումին պատճառով, որ այլ տարածք ներխուժելը նախայարձակ արարք է, ինչ որ կը հիմնաւորէ ապագայ պատերազմները: ՄԱԿ-ի կանոնագրութեան որդեգրումը նեցուկ կը կանգնի տարածքային ամբողջականութեան: Արդարեւ, այս սկզբունքին առաւելութիւններէն մէկը այն է, որ կը փորձէ պաշտպանել պետութիւններ` այլ պետութիւններու կողմէ կատարուած յարձակողական գործողութիւններէ: Հետեւաբար սահմաններու պաշտպանութեամբ ժողովուրդը ապահով պիտի զգայ, առանց պատերազմի վախի: Ան նաեւ կը պաշտպանէ պետութեան մը ինքնիշխան բնոյթը եւ կը կանխարգիլէ արտաքին կողմերու միջամտութիւնը, ինչ որ կը նպաստէ շրջանային քաղաքականութեան: Տեղին է նշել, որ առաւելութիւններու կողքին, տարածքային ամբողջականութիւնը ունի նաեւ թերութիւններ: Անիկա ձեւով մը կ՛արգիլէ նոր պետութեան մը ստեղծումն ու զարգացումը: Նորաստեղծ երկրի մը իշխանութիւնը տրամաբանօրէն կ՛ըլլայ աշխուժ եւ կորովի, սակայն կը կարծուի, որ տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքը կ՛անտեսէ այս տեսակէտը` հաւատալով հաստատ սահմաններու անձեռնմխելիութեան:
Ինքնորոշման սկզբունքը կը ձգտի հնարաւորութիւն տալ պետութիւններու` ազատօրէն սահմանելու իրենց միջազգային քաղաքական կարգավիճակն ու ինքնիշխանութիւնը` առանց արտաքին միջամտութեան: Այս սկզբունքին հիմը դրուած է 19-րդ դարու կէսերուն` չմոռնալով, որ անցեալի պատմական իրադարձութիւնները, որոնց շարքին` ամերիկեան յեղափոխութիւնը, կը նկատուին այս սկզբունքին հիմքերէն: Այս իրաւունքին օգուտներէն մէկը ժողովրդավարութեան խթանման ձգտումն է: Ան կը պաշտպանէ ժողովուրդի մը կամքի իրականացումը` առանց օտար գործիչներու միջամտութեան, ինչ որ համահունչ է ժամանակակից ժողովրդավարութեան: Ուրիշ անկիւնէ դիտուած` ինքնորոշման իրաւունքի կարեւորագոյն «տկարութիւններէն» մէկը կը յառաջանայ նոյնինքն իրաւունքին հետ կապուած սահմանումներէն: Անիկա կ՛օգտագործէ այնպիսի բառեր, որոնք չեն սահմանուած միջազգային իրաւունքի մէջ, որոնց մէջ, օրինակի համար, «ժողովուրդ» բառը: ՄԱԿ-ի բանաձեւերուն մէջ «ժողովուրդ»-ը կը համարուի տարածքային միաւորի մը ամբողջ բնակչութիւնը` անկախ անոր յատկանիշներու տարբերութիւններէն: Տեղին է նշել, որ միջազգային իրաւունքի մէջ փոքրամասնութիւններն ու ցեղային խումբերը չեն ճանչցուած որպէս առանձին ժողովուրդներ:
Այսպէս, տարակարծութիւններ գոյութիւն ունին վերոնշեալ երկու սկզբունքներուն միջեւ: Ինքնորոշման իրաւունքը, որ կողմնակից է ժողովուրդին, կը հակադրուի տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքին` այն պատճառով, որ պետութիւն մը օրինական կը դառնայ իր ժողովուրդին շնորհիւ, ինչ որ կը նշանակէ, թէ ժողովուրդին ազատութիւն պէտք է տրուի` որոշելու իր պետական վարչաձեւն ու անոր սահմանները: Հետեւաբար ինքնորոշման իրաւունքը կը հակասէ տարածքային ամբողջականութեան, որ, իր կարգին, կը պաշտպանէ պետութիւններու միջեւ հաստատուն սահմանները, որոնք պէտք է յարգուին միջազգային ընտանիքին կողմէ` խուսափելու համար յարձակողական արարքներէ: Ներկայիս բազմաթիւ ժողովուրդներ կը տառապին այս հարցէն: Այս հարցին մէջ կը գտնուին` Արցախը, Քաթալոնիան, Քոսովոն եւ այլն…
1991-ին տեղի ունեցած հանրաքուէին համաձայն, արցախահայութիւնը որոշեց անջատուիլ Ազրպէյճանէն եւ հիմնել անկախ պետութիւն: 2014-ի եւ 2017-ի հանրաքուէներով Քաթալոնիոյ ժողովուրդը հաստատեց Սպանիայէն բաժնուելու իր ձգտումը, իսկ 2008-ին Քոսովոն յայտարարեց իր անկախութիւնը` Սերպիայէն: Այս երեք ժողովուրդները կը բաժնեկցին նոյն դժուարութիւնները: Անոնք տէ ֆաքթօ յաջողեցան կերտել անկախ պետութիւններ (Արցախ եւ Քոսովօ), սակայն մինչեւ օրս անոնց կարգավիճակը կը մնայ հարցական, տրուած ըլլալով, որ այս անկախ պետութիւնները տակաւին չեն ճանչցուած միջազգային ընտանիքին կողմէ, անդամ չեն Միացեալ ազգերու կազմակերպութեան եւ ոչ մէկ նշան կայ, որ մօտիկ ապագային պիտի փոխուի անոնց կարգավիճակը` այն պատճառով, որ տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքը արգելք կը հանդիսանայ նոր պետութիւններու ստեղծման եւ կը պաշտպանէ Ազրպէյճանի, Սպանիոյ եւ Սերպիոյ հողային ամբողջականութիւնը:
Եզրակացնելու համար, երբ այս երկու սկզբունքները դէմ յանդիման կու գան, հարկաւոր է գերադասել ինքնորոշման իրաւունքի սկզբունքը` նկատի ունենալով, որ անիկա ունի գերագոյն որակ` տարածքային ամբողջականութենէն: Ինքնորոշման իրաւունքը կ՛արտօնէ ժողովուրդի մը որոշելու իր սեփական ապագան` շնորհիւ ներքին որոշումներու, առանց արտաքին միջամտութեան: Միւս կողմէ` տարածքային ամբողջականութիւնը աւելի տկար կը սեպուի, որովհետեւ կը սահմանէ տարածքները` իբրեւ ինքնիշխանութեան որոշման միջոց, ընդդէմ ժողովուրդի կամքին: Տրուած ըլլալով, որ ժողովրդավարութիւնը կը պաշտպանէ ժողովուրդի մը կամքը, հետեւաբար, եթէ ժողովուրդը (խօսքը յատկապէս բնիկ ժողովուրդին մասին է) խաղաղօրէն եւ իրաւացիօրէն որոշէ հիմնել անկախ երկիր մը` հանրաքուէներու միջոցով եւ վայելելով ՄԱԿ-ի հովանաւորութիւնը, ապա պէտք է յարգուի անոր կամքը: Ուստի ինքնորոշման իրաւունքը կարելի է համարել ժամանակակից աշխարհի ժողովրդավարութեան հիմքերէն մէկը:
