Միացեալ Նահանգներու արտաքին գործոց նախարարութեան կրօնական ազատութիւններու Թուրքիոյ վերաբերող զեկուցումին մէջ առանձնայատուկ նշանակութիւն ունի Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան յարուցած դատի բաժինը:
Այսպէս. նշուած է` «Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան հայցը, որ կը պահանջէ վերադարձնել 1915 թուականին ապօրինի կերպով գրաւուած Սիսի կաթողիկոսական նստավայրը: 2016 յունիսին Թուրքիոյ Սահմանադրական դատարանը մերժած էր հայցը` ընթացակարգային պատճառներով, սակայն, դեկտեմբերին, հայցուորը դիմած էր Մարդկային իրաւունքներու եւրոպական դատարան»:
Եթէ բառացի վերծանենք անգլերէն բնագիրէն կալուածին գրաւման բացատրութիւնը, բնորոշուած է wrongly seized, ինչ որ կը թարգմանուի սխալ կերպով գրաւուած կամ նուաճուած: Սխալ կերպովը այս պարագային պարզապէս ապօրինի իմաստը կու տայ: Զեկուցումին մէջ նշուած է նաեւ, որ հայցուորը երկրորդ անգամ դիմում կատարած է այս ուղղութեամբ: Կ՛ակնարկուի դատական ընթացակարգի առիթ չտալու որոշումին հետեւած երկրորդ նամակին:
Մանրամասնութիւններուն ակնարկ կատարելը ենթադրել կու տայ, որ ամերիկեան համապատասխան գերատեսչութիւնները միւս նշուած հայկական հարցերուն նման քայլ առ այլ հետեւած են նաեւ Սիսի կաթողիկոսութեան վերատիրացման նպատակով յարուցուած դատին:
Այստեղ եւս նշումը կը կրէ երեւութապէս տեղեկագրային, նկարագրական բնոյթ: Զեկուցումը չ՛արձանագրեր մեկնաբանութիւն կամ իր կողմէ կատարուող գնահատական:
Սակայն պարզ է տրամաբանութիւնը. երբ կրօնական ազատութիւններու յարգումին կը վերաբերի զեկուցումը, բնականաբար այդ սկզբունքներու ոտնահարումը կը շեշտէ Անգարայի իշխանութիւններուն կողմէ: Դարձեալ վերադառնանք հետեւողական վարքագիծի տրամաբանութեան եւ յիշենք 306 յօդուածը ու զայն նախորդած քոնկրեսի արտաքին յարաբերութիւններու յանձնախումբին հնգամեակ մը առաջ քուէարկած բանաձեւի երրորդ կէտը. «Օրինական տէրերուն վերադարձնէ քրիստոնէական եկեղեցիները եւ պաշտամունքի այլ վայրեր, նաեւ` վանքերը, դպրոցները, հիւանդանոցները, յուշարձանները, մասունքները, սրբավայրերը եւ կրօնական այլ կալուածներ, ներառեալ` արուեստի գործերը, ձեռագիրները, զգեստները, անօթները եւ այլ իրեր»:
Օրին, 306-ի գնահատականներուն մէջ հնչած էր այն տեսակէտը, որ առանց ցեղասպանութիւն բառեզրի օգտագործման մեր պահանջատիրական երթը կարեւոր փուլ կը նուաճէր հատուցման թղթածրարին հետ կապուած մեր առաջադրանքներու ամրագրումներուն մէջ: Հիմա, այդ ընդհանուր առաջադրանքի մասնակի նշումներն են, որոնք կը կատարուին .այս պարագային յարուցուած դատի մը անուղղակի արդարացիութիւնը եւ ամերիկեան պահանջներուն հետ համընկնումը ընդգծող:
Այստեղ է, որ լուսարձակը մանրադիտակի տակ պիտի բերէ ներկայ պայմաններուն մէջ Թուրքիոյ նկատմամբ Ուաշինկթընի պահանջներու օղակի սեղմումի եւ մեր հարցերու առաջ քշման ուղղութիւններու համատեղումի տեսանելիութիւնը:
Ի տարբերութիւն պոլսահայութեան ընկալումներուն` «Քամփ Արմէն»-ին, Կեզի այգիի, Տիգրանակերտի եկեղեցիներու վերադարձի պահանջի եւ նման հարցերու ամերիկեան զեկուցումի կատարած նշումներուն դիմաց, Սիսի կաթողիկոսարանի նստավայրի խնդիրը արտաթրքական աշխարհագրական միջավայրերէ յարուցուած է եւ հետեւանքներու կանխատեսելիութեամբ ծայրայեղ զգուշաւորութիւններու իւրայատկութիւնները նկատի չ՛ունենար: Թէեւ թուրք իրաւաբաններ, որոնք լծուած են այս գործին, նոյնքան եւ աւելի զգուշաւոր ըլլալու պատճառներ ունին:
Սակայն ամէնէն յատկանշականը այս պարագային 1915 թուականի նշումն է: Երբ Միացեալ Նահանգներու արտաքին գործոց նախարարութիւնը կը բանաձեւէ «1915-ին ապօրինաբար բռնագրաւուած» ըսելաձեւը, հարցի արծարծման առանցքները այլ տարողութիւն կը ստանան: Ո՛չ Սուրբ Խաչի պատարագի մատուցման արգելքին, ո՛չ ալ Տիգրանակերտի եկեղեցիներու վերադարձի առաջադրանքի արծարծման մէջ խորհրդանշական եւ քաղաքական ուղերձ փոխանցող թուականի նշումը կայ:
Քաղաքական հարցերու արծարծման արուեստը միշտ նկատի կ՛ունենայ այս պարագային երրորդ կողմի եւ պահանջ ունեցողի առաջադրանքներու համատեղման պահու ճշդումի նպատակայարմարութիւնը: Կը թուի, որ Սիսի կաթողիկոսութեան դատի հայցն ու Միացեալ Նահանգներու Թուրքիոյ նկատմամբ ճշդած քաղաքականութիւնը համընկնումի կէտեր ունին ընթացիկ հնգամեակին:
«Ա.»
(վերջ)
