«Ազդակ» օրաթերթի կազմակերպած մամլոյ լսարաններու ծիրին մէջ, երէկ` ուրբաթ, 23 յունիս 2017-ի երեկոյեան ժամը 7:00-ին, «Ազդակ»-ի «Փիւնիկ» սրահին մէջ տեղի ունեցաւ 129-րդ մամլոյ լսարանը` «խորհրդային իշխանութիւնն ու Հայոց ցեղասպանութեան հիմնախնդիրը (Պատմագիտական արժեւորումներու հոլովոյթը 1920-1991)» խորագրեալ նիւթին շուրջ:
Բացման խօսքով հանդէս եկաւ «Ազդակ»-ի պատասխանատու խմբագիրներէն Ժագ Յակոբեան, որ սեղմ գիծերու մէջ անդրադարձաւ դասախօսութեան նիւթին: Ապա Յակոբեան հակիրճ տողերու մէջ ներկայացուց օրուան բանախօսը` ամերիկեան Միշիկընի համալսարանի-Տիրպոռնի հայագիտական հետազօտութիւններու կեդրոնի վարիչ դոկտ. Արա Սանճեանը:
Դոկտ. Սանճեան անդրադարձաւ խորհրդային իշխանութեան օրերուն Հայոց ցեղասպանութեան հիմնախնդիրին գծով ցուցաբերուած պաշտօնական կեցուածքին` քաղաքական թէ գրական-մշակութային մարզերուն մէջ:
Հիմնականին մէջ կեդրոնանալով 1920-էն 1991 երկարող ժամանակաշրջանին վրայ, դոկտ. Սանճեան անդրադարձաւ այս շրջանի գլխաւոր իրադարձութիւններուն` երկու գլխաւոր փուլերու վրայ: Ան նախ հարց տուաւ, թէ ի՞նչ պէտք է հասկնալ եւ ո՞ր տարիները Հայոց ցեղասպանութեան շրջան պէտք է կոչել: Ըստ ոմանց անիկա 1894-1923 երկարող շրջանին գործադրուած հակահայ ջարդերն են, ըստ ուրիշներուն` 1915-1916 տարիներու ընթացքին պատահածը, իսկ այլ խումբի մը համար` 1915-1923-ին տեղի ունեցած ջարդը: Դոկտ. Արա Սանճեանին համաձայն, ժամանակագրական նշեալ սահմանագծումներէն 1915-1916 տարիներու դէպքերը իբրեւ Ցեղասպանութիւն կը բնորոշուին:
1920-1965 իբրեւ առաջին փուլ նկատի ունենալով` դասախօսը դիտել տուաւ, թէ այս շրջանին ակներեւ է, որ որեւէ ակնարկութիւն չկայ Հայոց ցեղասպանութեան կամ Եղեռնի մասին խորհրդային պատմագրութեան մէջ: Ան թուեց այդ օրերու ղեկավարներէն Ալեքսանդր Միասնիկեանը, Աշոտ Յովհաննիսեանը եւ Արտաշէս Կարինեանը:
Մինչեւ Եղեռնի յիսնամեակ (1965) երկարող շրջանը ինքնին կարելի է բաժնել ենթաբաժանումներու: 1920-1935 տարիներուն հայ պոլշեւիկներու պաշտօնական դիրքորոշումը գլխաւորաբար դէմ էր բոլոր տեսակի ազգայնականութիւններուն եւ կը դաւանէր «պոլշեւիկները խաղաղութիւն բերին Անդրկովկասին» կարգախօսը: Ըստ նոյն այդ մտածողութեան հայոց ջարդերու պատասխանատուները ցարիզմն ու բոլոր կայսերապաշտ պետութիւնները, արեւմտեան միսիոնարները, ռուսահայ քաղքենիութիւնը, արեւելահայոց թէ արեւմտահայոց մէջ գործած հայկական բոլոր կուսակցութիւններն են (բացի պոլշեւիկներէն):
1935-էն ետք անոնք կը փորձեն նոր էջ բանալ` «յեղափոխականացնել ու խորհրդայնացնել ամբողջ Արեւելքը»:
Այս հոլովոյթին մէջ քեմալականները կրնան կամայ թէ ակամայ առանցքային դեր խաղալ: Նոյն շրջանին հայ գաղթականներու եւ որբերու աստիճանական ներգաղթ կ՛արձանագրուի: Գաղթաշխարհի հայ բանուորները պէտք է մասնակցէին հակադրամատիրական պայքարին:
Գրական-մշակութային առումով առաջին տասնամեակին ուշագրաւ ոչինչ կայ արեւմտահայութեան մասին, բացի Սուրխաթեանի մէկ գործէն:
Միայն 1930-ական թուականներուն է, որ արեւմտահայ բանաստեղծութեան մասին կ՛ակնարկուի: Մինչեւ 1930-ի կէսերը ազգային պատմութեան նիւթ չէր դասաւանդուէր դպրոցներուն մէջ: Մինչեւ 1935 ոչ ոք կ՛անդրադառնայ Եղեռնին, բացի Լէոյէն (Առաքել Բաբախանեան): Իսկ ծագումով հրեայ Եւգինի Տարլէ 1928-ին գրած է «Եւրոպան Իմպերիալիզմի շրջանին» աշխատութիւնը, որմէ որոշ հատուածներ հայերէնի թարգմանելով հրապարակած է Վահան Մինախորեան` «Հայրենիք»-ի մէջ: Իր աշխատութեան մէջ Հայոց եղեռնին անդրադարձած Տարլէ ստալինեան շրջանին ձերբակալուած, աքսորուած, ապա ներում ստանալով վերադարձած է Մոսկուա եւ դարձած Ստալինի մտերիմներէն:
Նոյն այդ շրջանին սակայն (1920-1935), իրողական գետնի վրայ արձանագրուած են հակասական երեւոյթներ, ինչպէս` հարիւր հազարաւոր արեւմտահայ գաղթականներու գոյութիւնը Խորհրդային Հայաստանի մէջ: Արեւմտահայաստանի բնակավայրերու անուններով նոր աւաններու ստեղծում (Նոր Զէյթուն, Նոր Այնթէպ):
Աւելին` Խորհրդային Հայաստանի պետական զինանշանին վրայ Արարատի նշումը:
Դոկտ. Սանճեան երկրորդ փուլը նկատի ունի 1935-էն ետք, ուր 1935-1941 ուշագրաւ փոփոխութիւններ չկան, մինչ 1930-ական թուականներուն կարեւոր փոփոխութիւններ եղած էին Խորհրդային Միութեան մէջ:
1941-էն ետք «բարի» եւ «չար» դասակարգերուն կ՛աւելնան, «բարի» եւ «չար» ազգեր որակումները:
1943-ին հայոց պատմութեան դասագիրքերը կը ներառուին Խորհրդային Հայաստանի կրթական ուղեգիծին մէջ: Այս դասագիրքերուն մէջ հայոց պատմութեան անդրադարձը կը կատարուի մինչեւ 18-րդ դար:
1935-էն ետք, յատկապէս Մոնթրոյի համաձայնութենէն ետք Թուրքիոյ եւ Խորհրդային Միութեան միջեւ կապերը կը վատթարանան: Համայնավարութեան իմաստը կը փոխուի Խորհրդային Հայաստանի մէջ, սակայն Հայոց ցեղասպանութեան գծով լռութիւնը կը շարունակուի: Լոյս կը տեսնէ Եղիշէ Չարենցի «Մահուան տեսիլ»-ը: Իսկ «Կարօտախտ»-ի հեղինակը կը ձերբակալուի` իբրեւ հակախորհրդային գրութեան հեղինակ: Տարօրինակօրէն սակայն, Կոմիտասի նուիրուած աշխատանքներ կը կատարուին (ինչպէս` Կոմիտասին նուիրուած Սարգիս Մուրատեանի «Վերջին գիշերը» խորագրեալ գեղանկարը), ինչ որ արտասովոր երեւոյթ էր Խորհրդային Միութեան մէջ հոգեւորականի մը նկատմամբ:
1941-1945 ժամանակաշրջանին հետզհետէ հայրենասիրական նիւթեր կ՛արծարծուին մամուլի, գրականութեան եւ արուեստի մէջ: Նոյն շրջանին զգուշաւոր կերպով Գերմանիան կը սկսի մեղադրուիլ իբրեւ պատասխանատու Համաշխարհային Ա. պատերազմի ընթացքին հայոց ջարդերուն: 1945-1953` ստալինեան վարչակարգի վերջին տարիներուն, Խորհրդային Միութիւնը հողային պահանջ կը ներկայացնէ Թուրքիոյ: Այս գծով օրուան ղեկավարութիւնը Խորհրդային Հայաստանէն կը պահանջէ թղթածրար մը պատրաստել Թուրքիայէն հողային պահանջի գծով:
1946-1948-ի ներգաղթի շրջանին, 89 հազար հայեր կը վերադառնան Խորհրդային Հայաստան: Նոյն շրջանին լոյս կը տեսնէ պուլկարահայ Օննիկ Փանիկեանի (Զարմունի) «Մահից դէպի կեանք»-ը:
1945-1947 շրջանին թաքուն պատերազմական պատրաստութիւններ կը տեսնուին եւ սփիւռքի ներուժի օգտագործման կարելիութեան մասին կը մտածուի:
1953-1964 խրուշչովեան տարիները կը յատկանշուին հակասական տրամադրութիւններով: Խորհրդային Միութեան կողմէ հողային պահանջէ հրաժարում, մինչ 1957-ին լոյս կը տեսնէ Եղեռնին անդրադարձող առաջին պատմութեան դասագիրքը: Նաեւ կը սկսին լոյս տեսնել Եղեռնի զոհ գրագէտներու գործերը (Սիամանթօ, Դ. Վարուժան, եւ այլն): 1963-ին լոյս կը տեսնէ Անդրանիկ Ծառուկեանի «Մանկութիւն չունեցող մարդիկ»-ը, 1964-ին` ռուսերէնը: 1964-ին` Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լերան 40 օրերը»:
1965-ի մարտ-ապրիլ ամիսներուն յիսնամեակին կ՛արտօնուի Եղեռնի հրապարակային ոգեկոչում :
29 նոյեմբեր 1967-ին պաշտօնական բացումը կը կատարուի Եղեռնի յուշակոթողին` Ծիծեռնակաբերդի մէջ:
Կարէն Դեմիրճեանի օրով, ժողովուրդի կողքին, նաեւ ղեկավարութիւնը կ՛ուղղուի Ծիծեռնակաբերդ եւ ամէն տասնամեակի յատուկ հաղորդում կը պատկերասփռուի: «Փրաւտա» յատուկ յօդուածով կ՛անդրադառնայ Եղեռնին 1965-ին-1975-ին եւ 1985-ին:
Ապա դոկտ. Սանճեան ներկայացուց մինչեւ 1991 արձանագրուած պատմագրական արժեւորումի հոլովոյթը:
Աւարտին դասախօսը պատասխանեց ներկաներու հարցումներուն:
