ՄՀԵՐ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ
3- Ռուսիան եւ նախկին Խորհրդային Միութեան երկիրներու գաղութները- 3-4 միլիոնի հասնող համրանք, ծանրութեան կեդրոնը` Ռուսիա:
– Հայաստանի սփիւռքի նախարարութեան տուեալներով, Ռուսիոյ տարածքին կը գործեն 200 միօրեայ (քիչ պարագաներու` երկօրեայ) կրթօճախներ. Ուքրանիա` 37, Ուզպեքիստան` 2, Ղազախստան` 9, Պիելոռուսիա` 2, Մոլտովա` 1: 1.- Ամէնօրեայ վարժարաններ գոյութիւն չունին:
Նոյն աղբիւրին համաձայն, Ռուսիոյ հայութեան թիւը` 2,5 միլիոն կը գնահատուի (այլ տեղ կ՛ըսուի` 1,5 միլիոն), Ուքրանիոյ` 450 հազար (այլ տեղ` 130 հազար եւ 250 հազար), Ուզպեքիստանի` 80 հազար (այլ տեղ` 50 հազար), Ղազախստանի` 70 հազար (այլ տեղ` 25 հազար), Պիելոռուսիոյ` 30-36 հազար եւ Մոլտովայի` 12 հազար (այլ տեղ` 8 հազար եւ 4 հազար):
– Վրաստան – 2002-ի պետական մարդահամարի թիւերով, վիրահայութեան թիւը 248.929 հոգի է (առանց Աբխազիոյ եւ Հարաւային Օսեթիոյ), այլ գնահատումով, կրնայ հասնիլ կէս միլիոնի:
Պաշտօնական տուեալներով, Ջաւախքը ունի շուրջ 114 հազար հայ (ոչ պաշտօնական` 150 հազար): Հոն կը գործեն 120 ամէնօրեայ վարժարաններ` 13 հազար հայ աշակերտներով: Միւս կողմէ` թիֆլիսահայութիւնը, որ 2002-ի տուեալներով կը հաշուէր` 82.586 մարդ (ոչ պաշտօնական` 100 հազար), ունի երեք ամէնօրեայ դպրոց, (որոնցմէ երկուքը` իբրեւ վրացական դպրոցներու հայկական մասնաճիւղեր) եւ երկու միօրեայ վարժարաններ:
4.- Պոլիս – Իր պատմական կշիռքին համար Պոլիսը իր իւրայատուկ տեղը ունի այս ստորաբաժանումներուն մէջ: Բոլորին ծանօթ է նաեւ վերջին շրջանի համայնքի աշխուժացման ու անոր աւելի համարձակախօս ձայներու երեւոյթը: Աշխուժութեան ալիքը կը տարածուի նաեւ անոր կարգ մը կրթական կառոյցներուն վրայ: Պրպտումներ կան մանկավարժական ու լեզուաբանական արդի մօտեցումներով հայերէն դասաւանդելու ու այս ծիրին մէջ փորձարկումներ` նոյն այդ մօտեցումներուն համահունչ հայերէն դասագիրք պատրաստելու:
Ըստ մեր ունեցած տուեալներուն, հոն կը գործեն 16 հայկական վարժարաններ (ոչ բոլորը երկրորդական կարգերով)` 3083 աշակերտներով: Պոլսահայութեան մօտաւոր համրանքը կը տարուբերի` 60-70 հազարի միջեւ:
Այս թիւերն ու համեմատութիւնները, նմուշներու փորձարկման (sampling) առումով, բաւականին բան կ՛ըսեն սփիւռքի կրթական համակարգերու կարողականութեան եւ արդիւնքներուն մասին: Յստակ է, որ այս կրթօճախներու ցանցը կրնայ սպասարկել 7 միլիոնանոց բազմաճիւղ ու բազմաբնոյթ սփիւռքի համայնքներու ուսանողութեան մէկ կոտորակին միայն: Իսկ մնացեա՞լը…
Այս տուեալներով, լաւագոյն պարագային ու «կարելիի արուեստով», կրնանք միայն պատկերացնել հայախօս ու հայեցի դիմագիծով կորիզներու կազմութիւնը` մէկ գաղութէն միւսը: Նոյնիսկ եթէ մակարդի դեր ալ կատարեն անոնք, իրենց շուրջ որոշ տեւողութեամբ կրնան ծիրել մասնաժամ հայերու արբանեակ օղակներ, որոնցմէ դուրս (ու ետք), ուշ կամ կանուխ, մօտեցող ամայքն է:
Սփիւռքի մէջ միայն արեւմտահայերէ՞նն է, որ վտանգուած է, թէ՞ հայոց լեզուն ընդհանրապէ՛ս
«Մեր լեզուն, ասում ենք, սկսել է կորչել ազգի բերանից. Տաճկաստանի հայը` տաճկերէն է խօսում, Ռուսաստանի հայը` ռուսերէն է խօսում, Պարսկաստանի հայը` պարսկերէն, Հնդկաստանի հայը` անգլերէն եւ ամենավտանգաւորն այն է, որ այդ ախտը սկսում է ընտանիքից»:
Րաֆֆի
Վերեւ պարզուած խորապատկերին առաջ, պահ մը կանգ առնենք արեւմտահայերէնի հարցին վրայ ու անոր ընդմէջէն փակագիծ բանանք առհասարակ սփիւռքի մէջ հայերէնի եւ հայախօսութեան գոյատեւման հեռանկարներուն շուրջ:
Արեւմտահայերէնի պահպանման կամ կենսունակութեան խնդրի արմատները կ՛երթան բաւականին հեռու, սակայն հոս մեկնակէտ ընդունինք 2010-ի ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի կողմէ արեւմտահայերէնի ներառումը «որոշակիօրէն վտանգուած» լեզուներու դասակարգին մէջ: Օրին այս գծով շատ բան ըսուեցաւ ու գրուեցաւ, ահազանգայինէն` մինչեւ սկեպտիկն ու հեգնականը: Սակայն հոս նպատակը աւելի ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի այս իմաստով կազմած մեթոտաբանութեան ընդգծումն է, քան` 2010-ի յայտարարութեան արձագանգներու վերհանումը (տարբեր հարց նաեւ, որ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ն, երեւոյթին պաշտօնական/մասնագիտական անուանում մը տալով, մեզի պարզապէս կը վերյիշեցնէր տասնամեակներէ ի վեր մեր հանապազօրեայ ապրածն ու տեսածը, մեր մտաւորականներու եւ մանկավարժներու անդուլ կրկնածը):
Ըստ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի կայքին, արեւմտահայերէնի այս դասակարգման ետին կան 2008-ին կատարուած երկու ուսումնասիրութիւններ, մին` Միջին Արեւելքի մէջ (Լիբանան, Իրաք, Սուրիա, Եգիպտոս), իսկ երկրորդը` Թուրքիոյ (Պոլիս, Վագըֆ գիւղ): Մեզի համար հարցական կը մնայ գոնէ առաջին խմբաւորման պարագային` նման եզրակացութեան մը հասնիլը, սակայն կ՛անցնինք առաջ ու կը կեդրոնանանք վերեւ նշած մեթոտաբանութեան վրայ:
Ըստ նոյն կայքէջին, 1994-2007, երեք հրատարակութիւններով, կը կազմուի «Աշխարհի վտանգուած լեզուներու ատլասը», որ արդիւնք էր աւելի քան 30 լեզուագէտներու միջազգային համագործակցութեան: Անոնց դասակարգումները հիմնուած են 2002-2003 թուականներուն մասնագիտական խումբի մը կողմէ ստեղծուած «Լեզուական կենսունակութիւն եւ վտանգուածութիւն» թղթածրարի մեթոտին վրայ, միանշանակօրէն առնչուած` խօսակցական/բանաւոր երեսին: Ստորեւ, ըստ այս թղթածրարին, լեզուի մը կենսունակութեան/վտանգուածութեան վեց աստիճանները եւ այս աստիճանաւորման համար նկատի առնուած ինն ազդակները.
Աստիճանաւորում.
1.- Ապահով – Լեզուն կը խօսուի բոլոր սերուդներուն կողմէ:
2.- Խոցելի – Մանուկներուն մեծ մասը կը խօսի լեզուն, սակայն կրնայ սահմանափակուած ըլլալ որոշ բնագաւառներու մէջ (օրինակ` տան մէջ միայն):
3.- Որոշակիօրէն վտանգուած – Մանուկները այլեւս լեզուն իբրեւ մայրենի լեզուն չեն սորվիր տան մէջ:
4.- Խիստ վտանգուած – Լեզուն կը խօսուի մեծ ծնողներուն եւ երէց սերունդին կողմէ: Ծնողներու սերունդը կրնայ հասկնալ զայն, սակայն իրարու հետ կամ իրենց զաւակներուն հետ չեն հաղորդակցիր այդ լեզուով:
5.- Ճգնաժամային կերպով վտանգուած – Ամէնէն երիտասարդ խօսողները մեծ ծնողներն են կամ` անոնցմէ աւելի տարեցները: Անոնք լեզուն մասնակիօրէն կը խօսին ու ոչ յաճախակի:
6.- Մեռած/շիջած – Լեզուն խօսողներ չկան ալ:
Չափորոշիչ ինն ազդակներ.
1.- Լեզուի միջսերնդային փոխանցում,
2.- Խօսողներու բացարձակ թիւը,
3.- Խօսողներու համեմատութիւնը` բնակչութեան ընդհանուր թիւին մէջ,
4.- Լեզուի գործածութեան բնագաւառներուն մէջ փոփոխութիւններ,
5.- Նոր բնագաւառներու եւ մետիայի ընկալում,
6.- Լեզուաճանաչութեան եւ լեզուի ուսուցման նիւթերու առկայութիւն,
7.- Կառավարական եւ հաստատութենական լեզուական քաղաքականութիւն ու դիրքորոշում, լեզուի պաշտօնական կարգավիճակ եւ գործածութիւն,
8.- Համայնքի անդամներու վերաբերմունքը` իրենց իսկ լեզուին նկատմամբ,
9.- Փաստագրումի ձեւն ու որակը:
Վերի ինն ազդակներէն ամէնէն դիպուկը, ըստ փաստաթուղթին, առաջինն է: Մեր պարագային ալ` աւագ ու հայախօս սերունդներու շիջումով` արդէն իսկ ամէնէն խոցելին: Եթէ այս ազդակի կողքին համախմբենք թիւ 2, 4, 5 եւ 6 կէտերը միայն ու այս չափանիշներով մօտենանք աւանդական թէ նոր, արեւմտեան թէ յետխորհրդային սփիւռքներուն, ո՞ր դասակարգումին մէջ կարելի է տեղադրել հայախօսութիւնը ընդհանրապէս: Աչքով չափուած հաւանականութեանց սլաքը պիտի ճօճուի «խոցելի»-էն` «ճգնաժամային կերպով վտանգուած»-ի միջեւ, որոշ տեղեր ալ անշարժանալով` «մեռեալ» գծիկին վրայ: Իսկ ութերորդ կէտի փակագիծներուն մէջ է, որ կարելի է տեղադրել մերօրեայ բարձրաձայնումները սփիւռքի լեզուի եւ հայեցիութեան տագնապին մասին, յարադրութեամբը` անտարբերութեան եւ մաշումի լայնանիստ մոխրագոյն գօտիին:
Վերջապէս արժէ նշել, որ «աշխարհի վտանգուած լեզուներու ատլասը» նաեւ կը պարունակէ հատուկենտ պարագաներ յաջողապէս վերակենդանացուած լեզուներու, որոնց ետին բնականաբար եղած են պետական/հաստատութենական նպատակաուղղուած աշխատանք ու փոփոխութիւններ` ընտանեկան, դպրոցական թէ հաստատութենական բնագաւառներու մէջ (օրինակ` Մեծն Բրիտանիոյ մանքս եւ Գոռնիշ կելտական լեզուները):
(Շար. 3)
