ՄԻՀՐԱՆ ՔԻՒՐՏՕՂԼԵԱՆ
Ընկերային գիտութիւններու մէջ փիլիսոփայական իրարու հակադիր երկու ուղղութիւններ վէճի նիւթ դառնալով` տարբեր խմբակցութիւններ կազմեցին եւ երկար ժամանակ իրարու դէմ մելան հոսեցուցին:
Monism, որ կարելի է մեկնաբանել իբրեւ զօրութենական մենապաշտութիւն եւ dualism` երկակի ուժապաշտութիւն:
Ըստ առաջինին, պատմութեան անիւը շարժողը նիւթն է, այսինքն ընկերութեանց տնտեսութիւնը, որ կը կազմէ առարկայական այն խարիսխը, որուն վրայ իբրեւ վերնակառոյց յառաջացած են ընկերային կարգուսարքն ու ըմբռնումները` ընտանիք, ազգ, հայրենիք ու պետութիւն, արուեստ ու բարոյական ըմբռնումներ, ազատութեան, հաւասարութեան, արդարութեան ու իրաւունքի գաղափարներ եւ այլն: Շատ սեղմ` ասիկա կարելի է նկատել խտացումը Մարքսի փիլիսոփայական տեսութեան: Այս տեսութիւնը ենթակայականին, այսինքն մարդկային գործօնին կու տայ երկրորդական կարեւորութիւն:
Միւս տեսութիւնը ոչ միայն չի ժխտեր առարկայականութեան ազդակը, այլ նոյնպէս անոր կու տայ հիմնական նշանակութիւն, բայց եւ այնպէս այդ ազդակին քով ու զուգահեռ, նոյնարժէք ու հաւասարազօր կը դասէ ենթակայականը, այսինքն` մարդկային գործօնը ու կը յանգի երկակի ուժապաշտութեան (dualism)-ի, որով, կ՛եզրակացնէ, թէ պատմութիւնը կը կերտուի առարկայական պայմաններու եւ ենթակայականի, մարդկային գործօնի փոխներգործութեամբ, փոխօգնութեամբ: Օրինակ մը տալու համար. 5-րդ դարու առարկայական պայմաններու մէջ Աւարայր պիտի ունենայի՞նք, եթէ Վարդանի ու ընկերներուն պէս մարդիկ չըլլային: Անշուշտ` ո՛չ (ենթակայական գործօն): Հակադարձաբար` Վարդանի ու իր ընկերներու ժամանակաշրջանին Աւարայրի հերոսամարտ պիտի ունենայի՞նք, եթէ Հայաստանի առարկայական պայմանները բարենպաստ ըլլային: Դարձեալ` ո՛չ: Ուրեմն կը հետեւի, որ պատմութեան անիւը յառաջ կը մղուի այդ երկուքով, այսինքն` առարկայական պայմաններու ու ենթակայականի փոխներգործութեամբ:
Սակայն այս կէտին թողունք, որ ընկերային գիտութիւն ուսումնասիրողները զբաղին փիլիսոփայական այս տեսութիւններով, իսկ մենք սեւեռումի տակ առնենք մեր ածուն:
Հայութեան երէկի ու այսօրուան պարզած ընդհանուր պատկերը ենթադրել կու տայ, որ մենք կրքով ու հաւատարմութեամբ փարած ենք երկրորդ տեսութեան` երկակի ուժապաշտութեան` dualism-ին, բայց… մասամբ: Մանրամասնենք.
- Երկու հայրենիք (Արեւելահայաստան եւ Արեւմտահայաստան)
- Երկու հասարակաց բարբառ (արեւելահայերէն եւ արեւմտահայերէն)
- Երկուքի կոտորակուած տեղաբաշխուածութիւն (հայրենիք եւ սփիւռք)
- Երկու ուղղագրութիւն (դասական եւ աբեղեանական)
- Երկու կաթողիկոսութիւն (Էջմիածնի եւ Կիլիկիոյ)
- Շարքը ամբողջացնելու համար աւելցնենք վեցերորդն ալ.
Երկա՜ր դարեր զրկուած էինք անկախ պետականութենէ: Վերանկախացած ազգային պետականութիւն ունենալէ անմիջապէս ետք ստեղծեցինք երկրորդը` Ղարաբաղինը, եւ այն ալ` ազատամարտի յաղթարշաւի այն օրերուն, երբ ռազմաքաղաքական պայմանները ձեռնտու էին մեզի, որ մնայինք ազգային մէկ ու միակ պետականութեամբ: Այդ տուեալ ժամանակին, ազերիին խնդրած-փնտռած զինադադարին դիմաց իբրեւ վճիռ ու նախապայման, կրնայինք պահանջել-պարտադրել Արցախին միացումը Հայաստանին: Բայց` չըրինք: Նախընտրեցինք երկու պետութիւնը:
Duali~sm…
Ահա պատճառը մեր վերնագրին` «ախոյեան dualism-ի»: Սակայն ինչո՞ւ աւելցուած է «Բայց… մասամբ»-ը այդ վերնագրին վրայ:
Ինչպէս կը տեսնուի, առարկայականօրէն «երկակի ուժապաշտութեան» կրողներ ենք:
Արդ, այդ տեսութիւնը էապէս հիմնուած է երկու ուժերու փոխներգործութեան վրայ եւ խորապէս կը հաւատայ, որ պատմութիւնը կը կերտուի անոնց փոխօգնութեամբ:
Այս առումով, գործնապէս հաւատարի՞մ ենք տեսութեան, լիարժէք կը կիրարկե՞նք փոխներգործութիւնն ու փոխօգնութիւնը, թէ՞ մասամբ միայն:
Ընթերցողը կը դատէ ու կու տայ պատասխանը:
Օրինակ, անցնող 25 տարիներու ընթացքին վերը նշուած 6 կէտերէն գէթ ուղղագրութեան ցաւոտ խնդիրը չէի՞նք կրնար հպատակեցնել փոխօգնութեան սկզբունքին եւ որոշ ճշգրտումներով ու պատշաճեցումներով որդեգրել մէկ ուղղագրութիւն: Կրնայի՛նք: Բայց չըրինք: Duali~sm:
Կը Կարծէինք, թէ բացառապէս ղարաբաղեան խնդրի լուծման` «լիարժէք ինքնորոշում»-ի մեր պատկերացումին մէջ անզիջող` երկուութիւն չունէինք, այդ պատկերացումին հաւատարիմ` կը գործէինք փոխներգործութեան ու փոխօգնութեան սկզբունքով, բայց խէ՛րն անիծած, այդ պատկերացումին դէմն ալ վերջերս սկսած են լսուիլ խռպոտ ձայներ, յատկապէս ՀՀ առաջին նախագահէն ու անոր հաւատարիմ շրջապատէն:
Իր երեւոյթով, վերի տախտակը անգիտակի մը համար թերեւս տայ հարստութեան մը տպաւորութիւնը: Բայց գիտակից հայ մարդուն համար անիկա կը պարզէ ողբերգութիւնը անցեալի մեր պատմութեան եւ ներկայի կացութեան:
Այդ ողբերգութիւնը պիտի կարենա՞նք բարիքի վերածել` փոխներգործութեան ու փոխօգնութեան սկզբունքով:
Ասիկա օրահրամանի շեշտով դրուած մեր մեծ ու անյետաձգելի օրակարգն է, որ ահա 25 տարիներէ ի վեր կը յամենայ մեր շրթներուն վրայ, բայց լուծումի չի յանգիր…
Համակարգիչի առջեւ անցանք` «ասկէ-անկէ» առնուած մտածումներու վրայ դեգերելով քիչ մը թեթեւնալու տրամադրութեամբ, բայց կամքէ անկախ` լրջացանք:
Կ՛երեւայ4 թէ մեր կեանքը յարատեւ լրջութիւն կը պարտադրէ մեզի:
