ԱՆԱՀԻՏ ՔԱՐՏԱՇԵԱՆ (Թուրքագէտ)
Տենիզլի քաղաքը գտնւում է ներկայիս Թուրքիայի հարաւ-արեւմուտքում: Համանուն նահանգի վարչական կենտրոնն է: Քաղաքը յայտնի է հիւսուածեղէնի արտադրութեամբ եւ գորգագործութեամբ:
Օսմանեան ժամանակաշրջանում Տենիզլին, որպէս մութասարրըֆութիւն (սանճագ, մարզ, «Ակունք»-ի խմբ.), եղել է Այտընի վիլայեթի կազմում: Քաղաքի հասարակական տարածութիւնը կազմում էր շուկան եւ երկաթուղու կայարանը, որոնք կառուցուած են եղել տներից հեռու` առանձին վայրում:
Քաղաքի բնակչութիւնը կազմուած է եղել թուրքերից, յոյներից, հայերից եւ հրեաներից:
Ա. Համաշխարհային պատերազմից առաջ Տենիզլի սանճագում բնակւում էր 3.328 յոյն, 616 հայ եւ 37 հրեայ [1]:
1927 թ. մարդահամարի տուեալների համաձայն (մարդահամարն անց են կացրել հաշուի առնելով լեզուական գործօնը), Տենիզլիում փոքրամասնութիւնների լեզուներից գրանցուել է յունարէն 73 լեզուակիր, հայերէն` 1, եբրայերէն` 1 [2]:
Տենիզլիի հայ համայնքը
Տենիզլիի փոքրաթիւ հայ համայնքը կազմուել է Պարսկաստանից այստեղ եկած գաղթականների հաշուին, որոնք սկզբնական շրջանում հաստատուել են շուկայի մերձակայքում: Մխիթարեան միաբանութեան անդամ հայր Յ. Քոսեանի վկայութեամբ, 19-րդ դարի վերջին քաղաքի երկաթուղու կայարանից քաղաք տանող ճանապարհի աջ կողմում են եղել նախկին հայկական գերեզմանոցի աւերակները: Մօտակայքում գտնուող հայկական եկեղեցին վերածուել է Քուրշունլու մզկիթի [3]:
18-րդ դարի վերջին հայերը շուկայի մերձակայքից տեղափոխւում են քաղաքի վերին ծայրը` կազմելով մի նոր թաղամաս: Թաղամասը բաժանուած է եղել Վերին թաղի եւ Վարի թաղի, որոնց մէջտեղում կառուցել են եկեղեցին` Սուրբ Աստուածածինը, եւ վարժարանը:
19-րդ դարի վերջին Տենիզլիի հայ համայնքը բաղկացած է եղել 80 տնից, որից 10 տունը ցրուած է եղել շրջակայ գիւղերով: Հայերը մեծամասամբ զբաղուել են առեւտրով եւ տեղական արհեստներով:
Մինչեւ թանզիմաթեան բարեփոխումները` Տենիզլիի հայերը թրքախօս են եղել, սակայն ազգային զարթօնքի պայմաններում վերականգնել են մայրենին` հայերէնը: Հայր Յ. Քոսեանի վկայութեամբ, 9-րդ դարի վերջին երիտասարդ սերունդը վարժ խօսում էր հայերէն:
Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին
Եկեղեցու աւագ դրան վրայ տեղադրուած մարմարէ քարի վրայի արձանագրութեան համաձայն, եկեղեցին կառուցուել է 1831 թ., Խաչի աղայի ֆինանսաւորմամբ, իսկ եկեղեցին կառուցելու սուլթանական ֆերման ստացել է Ճանիկ ամիրան:
Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին եղել է քարաշէն եւ ունեցել է 14,20 մ երկարութիւն ու 9 մ լայնութիւն: Եկեղեցու փայտածածկ ձեղունը վեր է խոյացել իրարից հաւասարաչափ հեռաւորութեան վրայ գտնուող չորս փաշտաշէն սեան վրայ: Աւագ խորանը նուիրուած է եղել Սուրբ Աստուածածնին, աջակողմեան խորանը` Սուրբ Լուսաւորչին, իսկ ձախակողմեան խորանը` Սուրբ Գլխադրին:
Եկեղեցու աւագ դռան առջեւ եւ հարաւային կողմում դրսի կողմից իրարից հաւասարաչափ հեռաւորութեան վրայ գտնուող 12 սիւն է եղել: Կանանց համար նախատեսուած վերնատունը գտնուել է աւագ դռան վերեւում:
Տենիզլիի վարժարանը
Եկեղեցու պարտէզում եղել է ընդարձակ շէնք, որի առաջին յարկը եղել է թաղականաց ժողովի սրահը, իսկ երկրորդ յարկում տեղակայուած է եղել վարժարանը: Վարժարանն ունեցել է երկու դասարան` նախատեսուած տղաների եւ օրիորդների համար: 1897 թ. վարժարանում ուսանել է 50 աշակերտ եւ 28-30 աշակերտուհի:
Աշակերտուհիներին դասաւանդել են ձեռագործ, հայերէն եւ նախնական առարկաներ, իսկ աշակերտներին` հայերէն, տաճկերէն եւ երկրորդական առարկաներ:
Տենիզլիի հայկական գերեզմանոցը
Տենիզլիի հայ համայնքը 19-րդ դարում ունեցել է երկու գերեզմանոց, մէկը եկեղեցու պարտէզում, նախատեսուած հարուստ խաւի համար, իսկ միւսը` յունաց թաղի մերձակայքում:
1893 թ. համաճարակի հետեւանքով արգելուել է եկեղեցու պարտէզում ննջեցեալներին յուղարկաւորել, որից յետոյ թէ՛ հարուստներին եւ թէ՛ աղքատներին ամփոփել են յունաց թաղին մօտ գտնուող գերեզմանոցում, որը շրջափակել են բարձր պարիսպներով:
Աղբիւրներ`
- Քոսեան Յ. «Հայք ի Զմիւռնիա եւ ի շրջակայս», հատ. Բ. Վիեննա, 1899:
- Baykara T. Denizli Hakkinda Tarihi ve Kulturel Temel Bilgiler. // Turk Kultur Tarihi. Denizli Sempozyumu Bildirileri 27-30 Eylul 1989.
- Kodal T. Cumhuriyetin Ilk Nufus Sayimina Gore Denizli’nin Nufus Yapisi. // Pamukkale Universitesi Egitim Fakultesi Dergisi(http://pauegitimdergi.pau.edu.tr/Makaleler/1066855563_6-CUMHUR%C4%B0YET%C4%B0N%20%C4%B0LK%20N%C3%9CFUS%20SAYIMINA%20G%C3%96RE%20DEN%C4%B0ZL%C4%B0.pdf).
Akunq.net
