ՆԱՅԻՐԻ ՀՈԽԻԿԵԱՆ
Թուրքիոյ Տիարպեքիր (Տիգրանակերտ) քաղաքը 2015 թուականի թուրք-քրտական բախումներուն պատճառով լուրջ վնասներ կրեց, անոր բնակիչներէն շատեր արտագաղթեցին, եւ կը խօսուի այդտեղէն մինչեւ 200 հազար մարդու հեռանալուն մասին:
Տիգրանակերտի աշխուժ եւ գործարար հայերէն Մեհմետ Տեմիր եւս ժամանակին լքած է քաղաքը, այսօր հիմնականօրէն կ՛ապրի Զմիւռնիոյ եւ Պոլսոյ մէջ: Ան կ՛ըսէ, թէ արեւելեան շրջաններուն մէջ (Արեւմտեան Հայաստանի տարածքը) նոյնիսկ ապրելու տարրական պայմանները չկան, իսկ ինք աշխատելու տարբերակ գտած է վերոնշեալ վայրերուն մէջ, հակառակ անոր որ ամբողջ Թուրքիոյ տարածքին արդէն 2 տարիէ ի վեր ճգնաժամը օրըստօրէ աւելի կը խորանայ:
52 տարեկան Մեհմետի հետ զրուցելու ընթացքին նախ կը ճշդենք, որ անոր նախնիները հրաշքով փրկուած են Ցեղասպանութեան ժամանակ, յետոյ երկար տարիներ քրտական անունով ապրած են: Թէեւ այսօր ալ ան իր հայ ըլլալուն մասին հրապարակաւ չի խօսիր, սակայն շրջապատին մէջ բոլորը գիտեն Տեմիրներու գերդաստանի ծագումին մասին` Տեմիրճեաններ: Մեհմետ կը դժգոհի, որ Պոլսոյ հայոց պատրիարքարանը ոչ մէկ ձեւով կը փորձէ տէր կանգնիլ բնօրրանին մէջ ապրող հայերուն` զանոնք հիմնականօրէն նկատելով ստախօս կամ ոչ իսկական հայեր:
«Տիգրանակերտի մէջ հայկական գործող եկեղեցի մը կայ` Ս. Կիրակոսը, սակայն քահանայ չկայ: Հետաքրքրական է` եկեղեցի կայ, բայց քահանայ չկայ: Այնտեղ հայերը իրենց ինքնութիւնը ինչպէ՞ս պիտի արտայայտեն: Միայն քարերո՞ւն պիտի նային: Մի՞թէ պիտի ըսեն, որ իմ մեծ հայրս 100 տարի առաջուան կոտորածներուն այստեղ եղած էր: Եթէ Արեւմտեան Հայաստանի մէկ մասը կազմող Տիգրանակերտ մայրաքաղաքին մէջ փորձենք հաշուել, բացայայտօրէն խօսող գոնէ 30 հայ չի գտնուիր: Ինչո՞ւ: Պէտք չէ հեռու երթալ, պատճառը նոյնինքն անտէր մնալու գիտակցութեան մէջ է», կը նշէ Մեհմետ Տեմիր` շեշտելով, որ նոյնիսկ այդ պարագային ինքնութեան վերադառնալու հոլովոյթը անկասելի դարձած է: Հարիւրաւոր մարդիկ կը բացայայտեն իրենց արմատները եւ կ՛երթան քաղաքապետարաններ` փոխելու իրենց ծագումին տուեալները:
Երբեմնի ծպտեալ հայրենակիցը 3 անգամ եկած է Հայաստան, նախ այցելած է Ծիծեռնակաբերդ, ծանօթացած է Ցեղասպանութեան փաստացի տուեալներուն, ապա հանդիպած է պետական ու հասարակական գործիչներուն հետ: Կը խոստովանի` քիչ մը կը նախանձի, որ իր հայրենակիցները կը խօսին սեփական պետութեան մասին, իսկ ինք չի կրնար նոյնը ընել: Ան կը պատմէ, որ Թուրքիոյ մէջ բանավէճերու ընթացքին յաճախ քիւրտերը կը մեղադրէր հայերուն թիկունքէն հարուածելու յանցանքով. «Ցեղասպանութեան ընթացքին հրաման տուողը թուրքերն էին, իսկ իրականացնողը ո՞վ եղած է: Քիւրտերը չե՞ն ջարդած: Ջարդա՛ծ են: Բարձրացուած է այն գաղափարը, որ հայերը սպաննողը դրախտ պիտի երթայ: Այդ հարցին մէջ, ի հարկէ, քիւրտերն ալ մեղաւոր են: Քիւրտերը հայերը ջարդող «համիտիէ» գունդերու շարքերուն մէջ եղած են, բայց հիմա քիւրտերը ներում կը հայցեն: Ջարդերուն մասնակիցներուն որդիներն ու թոռները եւս ներում կը հայցեն: «Հայրս ու մեծ հայրս անպատիւ բաներ կատարած են», կը խոստովանին անոնք: Որովհետեւ ատիկա իսկապէս դաւաճանութիւն էր»: Սակայն Թուրքիոյ մէջ ինքնաշարժներու արհեստագիտական սպասարկման մարզին մէջ մեծ յաջողութիւններու հասած հայ մասնագէտը վստահ է, որ պէտք է առջեւ նայիլ եւ թշնամութեան փոխարէն` փորձել այլ միջոցներով ճգնաժամերը յաղթահարել: «Քեզ կը յարգեն, եթէ տնտեսապէս զօրաւոր ես եւ քաղաքականապէս կայուն», կը շեշտէ Մեհմետ: Այդ առումով ան փափաք ունի Հայաստանի մէջ մեծ ներդրումներ կատարելու իր լուման ունենալու յատկապէս թեթեւ արդիւնաբերութիւնը ոտքի կանգնեցնելու գործին մէջ:
«Թուրքիոյ մէջ խօսք չկայ զարգացած տնտեսութեան մասին, քանի մը քաղաքներու մէջ կան քանի մը մեծ գործարաններ, որոնք կ՛ապահովեն երկրին ամբողջ արտադրութիւնը: Եթէ Թուրքիոյ համար քանի մը միլիոն տոլարը փոքր թիւ է գործարարութեան մէջ, ապա Հայաստանի պէս փոքր շուկայ ունեցող պետութեան համար, կը կարծեմ, 30 միլիոն տոլարը գրաւիչ կրնայ ըլլալ», կ՛ընդգծէ Մեհմետ Տեմիր:
Ան մտադիր է Հայաստանի մէջ հիւսուածեղէնի եւ կերպընկալէ ապրանքներու արտադրութիւն փորձել: Դրացի Թուրքիան եւ Իրանը այդ մարզին մէջ հսկաներ են, պահանջուած գործ է, հետեւաբար ինչո՞ւ Հայաստանը եւս չմիանայ: Ան կ՛ըսէ, թէ իրեն օգնութիւն պէտք չէ, միայն թոյլ տան այստեղ աշխատելու, գումարը բերելու, գործարանները հիմնելու եւ վերջապէս` աշխատանքը սկսելու: Նոյնիսկ հարկային արտօնութիւններու կարիք չունի, քանի որ պատրաստ արտադրանքը արտահանելու պայմանաւորուածութիւնները ունի եւրոպական շուկաներուն մէջ, իսկ Եւրասիական տնտեսական միութիւնը իր կարգին լրացուցիչ կարելիութիւններ կ՛ապահովէ:
Ինչո՞ւ գործ բանալ Հայաստանի մէջ, որ փաստացի թշնամական յարաբերութիւններ ունի Թուրքիոյ հետ: Մեհմետ Տեմիր այս հարցումին կը պատասխանէ այլ հարցումով` իսկ կարծրատիպերը որքա՞ն ժամանակ պէտք է կառավարեն մեր կեանքը: «Ոչ մէկ գերպետութիւն կրնայ Հայաստանն ու Թուրքիան հաշտեցնել, եթէ ներսէն ճնշում չգործադրուի: Թուրքիան յանցանք գործած է, պէտք է տէր կանգնի իր արիւնոտ անցեալին, բայց ան այդ քայլին պիտի չդիմէ, այնքան ատեն որ երկրին ներսէն չեն ստիպած ատիկա ընել: Ես հայ եմ: Իմ պապերս հայեր եղած են, բայց այդ երկրին պատճառով զրկուած են ինքնութենէ: Ես հիմա գիտեմ իմ ինքնութիւնս: Ամէն պարագայի, ֆրանսացի, անգլիացի չեմ: Ես Արեւմտեան Հայաստանի մէջ ապրած եմ, մեծ հայրս ալ այդտեղ ապրած է, մեծ հօրս մեծ հայրն ալ: Թերեւս ես անհաւատ եմ, սակայն միեւնոյնն է, հայ եմ: Ի հարկէ, մարդու կեանքին մէջ տնտեսութիւնը կարեւոր է, բայց ամէն ինչ դրամով չի վերջանար: Ինչպէս թրքական ասոյթը կ՛ըսէ` «Դրամը կարեւոր է, բայց ամէն ինչ չէ»:
«Հետք»
Պատրաստեց՝ ՄԱՐԻԱ ԱՐԱՊԱԹԼԵԱՆ
