ԿԱՐՕ ԱՐՄԵՆԵԱՆ
Բազմաթիւ տարիներու ձգձգումներէն ետք, վերջերս վերստին բացի Զօհրապի մատեանը եւ գիւտը ըրի իր հմայիչ արձակին: Պէյրութի «Կ. Տօնիկեան եւ որդիք» անունը կրող հրատարակչատան կողմէ խնամքով ի մի բերուած այս սիրուն հատորը, որ կ՛ամփոփէ գրական ողջ ժառանգութիւնը արեւմտահայ գրականութեան նորավէպի իշխանին, միշտ գտնուած է իմ աշխատասենեակի գրքերուս առաջին շարքին վրայ: Ես Զօհրապի գործերը կարդացած եմ շատ վաղուց եւ յաճախ վերադարձած` իր տողերուն, փնտռելով յատուկ էջեր, երբեմն նոյնիսկ յատուկ բառ մը` իր ճոխ բառապաշարէն: Իր կեանքի վերջին տարիներուն հայրս անյագ մոլութեամբ կը մխրճուէր մեր գրադարանի գրքերուն մէջ եւ օրեր շարունակ կը կարդար: Ես խնդրեր էի իրմէ, որ գրքի մը ընթերցումը աւարտելէ ետք իր ձեռագրով յիշատակութիւն թողու գիրքին վերջին էջին վրայ: Եւ ահաւասիկ քանի մը օր առաջ դէմս ելաւ իր չարչարուած ձեռագիրը, երբ նորէն վերցուցի Զօհրապին հատորը` «Գրիգոր Զօհրապի նորավէպերու այս հատորը կրկին անգամ կարդացի. 20 նոյեմբեր 1993: Գրիգոր Արմենեան»: Անխօս պահ մըն էր իր եւ իմ միջեւ ու նաեւ` Զօհրապի՛ն:
Եւ ահա գրադարանին կռթնած, յոտնկայս` ես վերսկսայ ընթերցումը «Անդրշիրմի սէր» խորհրդաւոր նորավէպին… որ «Լուռ ցաւեր»-ու առաջինն է:
Այնուհետեւ, յաջորդող քանի մը օրերու ընթացքին, մէկը միւսին ետեւէն աչքերուս առջեւէն տողանցեցին Զօհրապի հերոսները` այժմ արդէն իրենց ճակատագրի տրտմութեան մէջ պարուրուած: Այսինքն նմանը այն տեսիլին, որ Չարենց տուած էր իր «Մահուան տեսիլ»-ի սարսռալի տողերով «Գիրք ճանապարհի»-ի էջերուն մէջ: Ամէն քայլափոխին, կը զգայի այս հանգիտութիւնը եւ ան նոր լոյսի տակ կը դնէր Զօհրապի գործէն բխող այս ապշեցուցիչ կրկներեւոյթը: Զօհրապի էջերուն մէջ ամբողջ բնակչութիւն մը կ՛ապրի իր փխրուն կեանքով: Պոլսոյ եւ Նիկոմեդիոյ գաւառի մարդերն են, ամէնազգի մարդոց այս հանրո՛յթը, որոնց ճակատագիրն է, որ կը բացայայտուի տող առ տող Զօհրապ-տեսանողի ներքին տեսողութենէն անցնելէ ետք: Մարդկութիւ՛ն մը, որ շարունակ կը վերապրի, մեր իւրաքանչիւր ընթերցման հետ, իր խուլ սէրերով, տենչերով, յուսախաբութիւններով, խոստովանութիւններով:
Զօհրապեան այս քաղաքը այսօր կրկնապէս տխուր է նաեւ անով, որ ան գիտակցութիւնը չունի իր պատմական ճակատագրին: Կենսաշխարհ մըն է, որ եղած է արմատախիլ ու բնաջինջ, եւ որ սակայն ողջ է դեռ Գրիգոր Զօհրապի անմեռ կտակարանով: Նոյնիսկ այսօր անոնք կ՛ապրին բոլորովին անգիտակ մօտակայ Աղէտին: Անոնք կ՛ապրին պատմութենէն վեր, կ՛ապրին պատմութենէն անդին` որպէս տարերային մէկ հակապատմութի՛ւն: Նոյնիսկ եթէ ամէնէն դաժան, ամէնէն խուժդուժ պայմաններու մէջ, ապառաժի կտորներու միջեւ, տրորուած է այն հրաշագործ ուղեղը, որ անմահացուց զիրենք իրենց կեանքերու յետին մանրամասնութեամբ:
Զօհրապ վերստեղծեց այս մարդերը` փնտռելով զանոնք կեանքին հեռաւոր գռիհներէն եւ անոնցմէ իւրաքանչիւրին հետ ապրեցաւ անոնց ճակատագիրը: Անոնք իրեն հետ էին, երբ ինք եւ Վարդգէս ճամբայ կը հանուէին անորոշ ուղղութեամբ: Իրեն հետ էին, երբ ինք դէմ յանդիման կը գտնուէր իր դահիճին հետ: Այս մարդերը անդրաշխարհային վկաներն են իր գողգոթային եւ վկաները` իր վսեմ յարութեա՛ն:
Ժամանակն է, որ նոր օրերու գրականագիտութիւնը սկսի բանալ ծածկագիրը Զօհրապի հոգեցունց վկայութեան:
15 մայիս, 2016
