Շուշիի ազատագրումը միշտ նշւում է աւելի մեծ հանդիսաւորութեամբ ու շուքով, քան` ԼՂՀ անկախութեան հռչակումը: Իրականութիւնն այն է, որ Արցախի անկախացումը շատ աւելի պայմանաւորուած է Շուշիի ազատագրմամբ, քան` անգամ համապատասխան հանրաքուէով եւ անկախութեան հռչակմամբ: Կարելի է յիշել, թէ պատմական այն օրերին ի՛նչ նշանակութիւն ունէր Շուշիի ազատագրման երազանքը: Զինուորական, քաղաքական գործիչ, թէ Արցախի պարզ բնակիչ, ինչպէս եւ հայութիւնն առհասարակ, հասկանում էին, որ քանի դեռ Շուշին ազերիների ձեռքին կը լինի, Արցախի անվտանգութեան եւ ազատագրութեան մասին աւելորդ է մտածելը: Կասկած չկայ, որ նոյն զգացողութիւնն ունէին նաեւ ազրպէյճանցիք: Եւ պատահական չէ, որ յաջորդած տարիներին հայկական կողմից «հնարաւոր» զիջումների շարքում հակառակորդ կողմը պատկերացնում էր նաեւ Շուշին: Սա վկայում է Շուշիի ռազմավարական նշանակութեան մասին, եւ ի միջի այլոց, պատահական չէ, որ հէնց Շուշիի ազատագրմանը յաջորդեց Արցախի ու Հայաստանի միջեւ եղած միջանցքը բացելու անհրաժեշտութեան գիտակցումն ու հնարաւորութիւնը: Շուշիի ազատագրումը նաեւ հնարաւորութիւն ընձեռեց անվտանգ ձեւով իրար կապելու Արցախի հարաւն ու հիւսիսը, ինչպէս եւ նպաստաւոր հիմք ստեղծեց աւելի հարաւ ընկած, նախկին ԼՂ սահմաններին կից տարածքների ազատագրման համար: Այսինքն Շուշիով ապահովուեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան անվտանգ եւ կենսունակ ամբողջութեան կայացումը:
Գաղտնիք չէ, որ շատ աւելի փոքր բնակավայրերից ազերիներին դուրս քշելու համար առաւել կատաղի բախումներ եղան, քան համեմատութեան մէջ նոյնը տեղի ունեցաւ Շուշիի պարագայում: Արցախի հինաւուրց մայրաքաղաքի հայացումը տեղի ունեցաւ շատ աւելի վաղ, քան այնտեղ ոտք կը դնէր հայ զինուորը: Շուշին նախ եւ առաջ ազատագրուեց հայութեան գիտակցութեան մէջ այդ գաղափարի յաղթանակով` ազրպէյճանցիների գիտակցութեան մէջ սերմ նետած Շուշին պահելու անհնարինութեան գիտակցութեան նկատմամբ: Մինչ Շուշիի ազատագրումը, դրան սպասում եւ այդ մասին խօսում էր ողջ Ղարաբաղը` երեխաներից մինչեւ ծերեր, ինչպէս եւ դժգոհ անհամբերութեամբ ամէնօրեայ խօսակցութեան առարկայ էր այն հարցը, թէ ինչո՛ւ է կարեւոր գործն ուշացւում: Համեմատութեան համար յիշենք նաեւ, որ անմիջապէս Շուշիի ժայռակուռ բերդապարիսպների տակ ծուարած փոքրիկ Քարինտակ գիւղը ազերիներն այդպէս էլ չկարողացան դատարկել, որովհետեւ քարինտակցին եւս վստահ էր, որ իր գլխին կախուած փորձութիւնը շուտով աւարտուելու է:
Ուրեմն եւ ԼՂՀ հետագայ ճակատագիրը որոշելու է, առաջին հերթին, հայութեան աներկբայ կամքն ու վճռականութիւնը: Եւ դիւանագիտական, քաղաքական ու նոյնիսկ ռազմական գալիք դիմակայութիւնների պարագայում պէտք չէ մոռանալ, որ ուժերի յարաբերակցութեան առումով երբեք իրավիճակը մեզ համար աւելի աննպաստ չի եղել, քան այն ժամանակահատուածում, երբ յաջողուեց ազատագրել Արցախը: Հետեւաբար նաեւ առկայ դժուարութիւնների արձանագրումը պէտք չէ վերածուի հաւանական զիջումների հիմնաւորման:
Եթէ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան ստեղծումը պատմական յիշողութեան արժէք ունեցող երբեմնի Հայաստանի վերածնունդն էր, ապա Շուշիի ազատագրումը շրջադարձ էր Ցեղասպանութեան, առաջին հանրապետութեան անկման եւ հայկական տարածքների վերաբաժանման հետեւանքով ձեւաւորուած իրողութիւնից եւ հայութեան համար բացում էր հայոց նոր պատմութեան գրուելիք էջը: Շուշիի եւ Ղարաբաղի հայացումը Հայաստանը ուժեղացնում է ոչ թէ առկայ տարածքի համեմատութեան չափով, այլ մի քանի անգամ մեծացնում է այսօրուայ ու վաղուայ Հայաստանի հզօրացման ներուժը:
Ցաւօք մեր ներքին կեանքի այսօրուայ դժուարութիւնները կարծես թէ ստուերում են իրական հնարաւորութիւնները` թոյլ չտալով լիարժէքօրէն զգալ ձեռք բերածի չափը, կշիռը եւ հնարաւորութիւնը:
Ի հարկէ, երազանքները իրականութեան չեն վերածւում միայն խանդավառութեան շնորհիւ: Օրինակ` ազատագրուած տարածքը նշանակութիւնից զուրկ աշխարհագրութիւն է, եթէ այնտեղ աճող փուշ ու տատասկի վրայ քամիներն են թափառում եւ նոյն տարածքը վերածւում է քաղաքական գործօնի, երբ մուրճն ու բահը ձեռքին այդ հողի վրայ կանգնում է տէրը:
Արցախի եւ ազատագրուած տարածքների ապագան կ՛որոշի նա, ում մէջ աւելի զօրեղ կը լինի տիրոջ զգացումը:
